چند سال قبل برنامه طنزي در صدا و سيماي ايران پخش مي‌شد كه تيتراژ جالبي داشت: از غرب تا شرق دور، در دست نرون به زور. حالا پلاستيك جاي نرون را گرفته است و علاوه بر غرب تا شرق، شمال و جنوب و هوا و خاك و دريا را هم بدون كاربرد زور تصرف كرده است. در‌واقع ما در عهد حكومت پلاستيك بر كره‌زمين به سر مي‌بريم و جايي نيست كه دست يكي از اشكال پلاستيك به آن نرسيده باشد. به بهانه سوم جولاي، روز جهاني بدون كيسه پلاستيكي، International Plastic Bag Free Day به بررسي تأثير اين آفت دست‌ساز بشر بر روي طبيعت و بشريت و راه‌هاي كاهش اثرات مخرب آن مي‌پردازيم.
450 ميليون تُن پلاستيك در سال توليد مي‌شود
تا نيمه دوم قرن بيستم، پلاستيك همچنان به‌طور گسترده مورد استفاده واقع نمي‌شد. از آن زمان به بعد سرعت توليد و مصرف پلاستيك به‌طور فزاينده‌اي افزايش يافته است. محصولات پلاستيكي، كارآمد، كاربردي و ارزان هستند و در همه جا به كار گرفته مي‌شوند. يك آمار غير دقيق اما نزديك به واقعيت، از توليد و مصرف سالانه ۴۵۰ ميليون تُن پلاستيك در جهان خبر مي‌دهد كه به نظر صحيح است زيرا اين مصنوع دست بشر همه جا، از بسته‌بندي مواد غذايي و محصولات آرايشي و بهداشتي تا اتومبيل و دوچرخه و لباس و مبلمان، حضور دارد و تقريبا زندگي به آن ممكن به نظر نمي‌رسد اما روشي كه ما از پلاستيك استفاده مي‌كنيم، تأثيرات منفي زيادي به ويژه بر محيط زيست دارد.
۸۰۰ سال؛ متوسط عمر يك مصنوع پلاستيكي
مشكل اصلي طبيعت با مصنوعات پلاستيكي، زمان بالاي تجزيه آنها است. يعني بشر چيزي را به طبيعت اضافه كرده است كه سرعت از بين رفتن و تجزيه آن كم است و مجبور است آنها را در جايي انبار كند تا از بين برود. سرعت تجزيه پلاستيك در آب حدود ۴۰۰ سال و در خاك ۷۰۰ تا ۸۰۰ سال است و اين به معناي تجزيه كامل هم نيست بلكه بخش اعظم اين پلاستيك، ريز ريز شده و به قطعات بسيار ريز يا ميكروپلاستيك تبديل مي‌شود و سپس وارد چرخه حيات طبيعت مي‌شود. با اين سرعت زياد توليد و كم تجزيه، تقريبا جايي در كره زمين نيست كه از دست مصنوعات پلاستيكي در امان باشد، از قله اورست تا گودال ماريانا در اقيانوس آرام، همه جا در دست چيزي است كه به سبب عمر بالا، روي كيفيت زندگي و حيات موجودات آثار غير قابل جبران مي‌گذارد. عمر همه مصنوعات پلاستيكي يكسان نيست و مدت زمان لازم براي ناپديد شدن آنها نيز به شرايط مختلفي بستگي دارد. طول عمر كيسه‌هاي پلاستيكي مورد استفاده روزمره حدود ۴۰۰ سال برآورد مي‌شود و البته هنوز از شروع توليد اولين مصنوعات پلاستيكي ۴۰۰ سال نگذشته است كه بدانيم آيا اين تخمين كاملاً صحيح است يا نه؟
۱۲ دقيقه، متوسط استفاده از هر كيسه پلاستيكي است
براساس تخمين‌هاي زده شده از سوي پژوهشگران، به‌طور متوسط هر كيسه پلاستيكي حدود ۱۲ دقيقه استفاده شده و سپس دور انداخته مي‌شود. همين آمار ميزان كيسه‌هاي پلاستيكي استفاده شده در هر دقيقه را نزديك به ۲۰۰هزار عدد تخمين مي‌زند كه احتمالاً از ميزان مصرف واقعي كمتر است.
اين يعني چيزي نزديك به ۸ ميليارد كيسه پلاستيكي در سال در جهان مصرف مي‌شود كه رقم بسيار زيادي است و تصور آن ممكن نيست. اكثر اين كيسه‌هاي پلاستيكي بازيافت نشده و دور انداخته مي‌شوند و شايد يك درصد آنها در چرخه بازيافت قرار بگيرند.
اين كيسه‌هاي پلاستيكي در مكان‌هاي مختلف پخش مي‌شوند و نزديك به ۱۰درصد آنها وارد اقيانوس‌ها مي‌شوند، جايي كه حيات آبزيان و چرخه طبيعي آب را با خطر جدي مواجه مي‌كنند.
زباله‌هاي پلاستيكي عامل تشديد انقراض لاك‌پشت‌هاي خليج‌فارس
مطالعات متعددي روي خطرهاي مصنوعات پلاستيكي بر آبزيان انجام شده است اما يك مطالعه براي ما به سبب مجاورت جغرافيايي، مفهوم بيشتري دارد و ملموس‌تر است. يكي ازانواع آبزيان ساكن خليج فارس، لاك‌پشت‌ها هستند كه سابقه سكونت طولاني در اينجا دارند و اين پهنه دريايي، زيستگاه ۵ گونه عمده آنها به شمار مي‌رود كه همه آنها در معرض خطر بوده و از آن ميان، لاك پشت پوزه عقابي و سر‌پهن دو گونه در معرض خطر انقراض گزارش شده‌اند.
از سال‌هاي گذشته، گزارشاتي از مشاهده لاشه لاك‌پشت‌ها در سواحل خليج فارس، مانند سواحل شرقي امارات متحده عربي شنيده مي‌شد كه علت مرگ آنها خوردن انواع و اقسام زباله‌هاي دريايي يا گير افتادن در تورهاي ماهيگيري عنوان شده است.
مدير عملياتي منطقه محافظ شده جنگل‌هاي حراي القرم در شيخ‌نشين شارجه درباره مرگ و مير لاك‌پشت‌ها مي‌گويد زباله‌هاي پلاستيكي زيادي از جمله كيسه يا ليوان‌هاي پلاستيكي، جنگل‌هاي حراي اين منطقه را آلوده كرده است و لاك‌پشت‌ها به همين سبب كشته مي‌شوند به‌طوري كه در مدت ۴ماه، لاشه ۲۰لاك‌پشت را از ساحل جمع‌آوري كرده‌اند. فادي يغمور، كارشناس دريايي در سازمان محيط زيست و مناطق حفاظت شده اين شيخ‌نشين براي اولين‌بار در خاورميانه وضعيت حدود ۲۰۰ لاك‌پشت را در زمينه تاثيرات آلاينده‌هاي پلاستيكي بررسي كرده است. اشياء پلاستيكي مي‌توانند راه‌هاي آبي حيوانات را مسدود و آنها را خفه كنند كه اين فقط شامل لاك پشت‌هاي دريايي نمي‌شود، بلكه نهنگ‌ها، پرندگان و تقريبا همه نوع موجود زنده را در بر مي‌گيرد. آخرين پژوهشي كه در سال ۱۹۸۵ منتشر شده بود نشان داده بود كه لاك‌پشت‌هاي درياي عمان پلاستيك نخورده بودند اما با‌گذشت كمتر از ۳۰سال حالا مصنوعات پلاستيكي از آبزيان خليج فارس و درياي عمان روزانه قرباني مي‌گيرند. يكي از دلايل مرگ جانوران آبزي با مصرف پلاستيك، سوءتغذيه است چرا كه پلاستيك، مجاري تغذيه حيوان را مسدود كرده و جانور ديگر نمي‌تواند غذا بخورد و از گرسنگي مي‌ميرد.
گام‌هاي كشورها براي كاهش مصرف پلاستيك
خطرات پلاستيك زياد است و تنها يك نمونه از آن، ايجاد مشكل براي جانوران آبزي است.در حال حاضر ۹۴ كشور ممنوعيت‌هايي را براي استفاده از كيسه پلاستيكي اعلام كرده‌اند و برخي كشورها نيز در ازاي ارايه كيسه پلاستيكي مبالغي را دريافت مي‌كنند.
نخستين كشوري كه در سال ۲۰۰۲ خطرات پلاستيك را به‌طور ملموس درك كرد و استفاده از كيسه‌هاي پلاستيكي را ممنوع كرد، بنگلادش بود زيرا اثرات مخرب پلاستيك در تشديد سيل يا انسداد مجاري آبي را به‌طور واضح مشاهد كرد.
پس از آن كشورهاي ديگر براي ممنوعيت پلاستيك تلاش كردند و در سال 2002، بنگلادش اولين كشور بزرگي بود كه استفاده از كيسه‌هاي پلاستيكي را ممنوع كرد. اين كشور در پي سيل ويرانگر سال 1367 و با توجه به اينكه كيسه‌هاي پلاستيكي عامل اصلي تشديد سيل با انسداد مجاري فاضلاب بودند، متحمل خسارات قابل توجهي شد. بوتان در سال 2007 فروش كيسه‌هاي پلاستيكي را ممنوع كرد و در انگليس، روستاي «مادبوري» در جنوب ناحيه «دوون» به عنوان نخستين شهر اروپايي عاري از كيسه‌هاي پلاستيك شناخته شد و در اين روستا به جاي كيسه‌هاي پلاستيكي، كيسه‌هاي چند بار مصرف و تجزيه‌پذير به فروش رسيد.
دولت تايوان ديگر دولتي است كه به مقابله با كيسه‌هاي پلاستيكي رفته است و در ۲۰۰۳، توزيع كيسه‌هاي پلاستيكي رايگان در فروشگاه‌ها و مراكز خريد را ممنوع كرد. همچنين استفاده از ظروف يك‌بار مصرف در رستوران‌هاي اين كشور نيز ممنوع شد و حتي بسياري از فروشگاه‌ها از افرادي كه كيسه‌هاي خريد خود را به همراه نمي‌آورند، جريمه نقدي دريافت مي‌كردند.
وضع ماليات ،راهكاري براي كاهش استفاده از كيسه‌هاي پلاستيكي
در كشورهايي نظير ايتاليا، بلژيك و ايرلند نيز به دنبال وضع ماليات، استفاده از كيسه‌هاي پلاستيكي 94 درصد كاهش يافته است. در سال 2009 ميلادي هم ۳۳ نماينده انگليس تصميم به منع توليد كيسه‌هاي پلاستيكي فوق نازك و تعيين ماليات براي ساير انواع كيسه‌هاي پلاستيكي گرفتند. ايرلند هم قانون ماليات بر كيسه‌هاي پلاستيكي را در ۲۰۰۲ وضع كرد كه اين قانون تا 90 درصد مصرف كيسه‌هاي پلاستيكي را در اين كشور كاهش داده است و هنگ‌كنگ هم در سال۲۰۰۳ براي فروشندگان كيسه‌هاي پلاستيكي ماليات بر آلودگي محيط زيست در نظر گرفت. در سوييس، آلمان و هلند نيز براي استفاده از كيسه‌هاي پلاستيكي ماليات وضع شده و اخيرا فرانسه هم استفاده از كيسه‌هاي پلاستيكي را ممنوع اعلام كرده است.
ايران و كاهش مصرف پلاستيك
ايران از نظر جمعيت رتبه ۱۷ جهان را دارد و از نظر استفاده از پلاستيك رتبه ۵ جهان است اما تاكنون هيچ منع قانوني و هيچ سياست ضد پلاستيكي وضع نشده، اين در حالي است كه رتبه ايران در استفاده از كيسه‌هاي پلاستيكي بالاتر از حد متوسط جهاني است و سالانه بيش از ۳ ميليون تن پلاستيك در اين كشور توليد مي‌شود. در بسياري از كشورها هم گام با وضع مقررات براي كاهش مصرف پلاستيك، تبليغات استفاده از كيسه‌هاي پلاستيكي نيز ممنوع شده است اما در ايران، اين تبليغات در صدا و سيما و رسانه‌ها بدون هيچ مشكلي پخش و منتشر مي‌شود. انواع و اقسام كيسه‌هاي پلاستيكي نيز در فروشگاه‌ها به‌طور گسترده و رايگان استفاده مي‌شود و مصرف‌كننده ايراني، دريافت پلاستيك رايگان را يكي از حقوق خود مي‌داند.
در اين ميان بخش خصوصي در ايران، گام‌هاي كوچكي را براي كم كردن استفاده از پلاستيك برداشته است كه يكي از اين گام‌ها طرحي با نام اكوبگ در فروشگاه‌هاي هايپر استار است كه طي آن، كيسه‌هاي خريد دوستدار محيط‌زيست پارچه‌اي در طرح‌هاي مختلف طراحي شده و مشتريان به استفاده از آنها ترغيب مي‌شوند. اين كيسه‌ها البته با هدف حمايت از زنان سرپرست خانوار به دست آنها توليد مي‌شوند.
سوم جولاي، يك روز براي استفاده نكردن از كيسه‌هاي پلاستيكي
تاريخچه نامگذاري روز جهاني بدون كيسه پلاستيكي به سال ۲۰۰۸ باز مي‌گردد، زماني كه يكي از اعضاي جنبش اروپاي بدون زباله Zero Waste Europe (ZWE)، آن را در اسپانيا و سپس در ساير كشورهاي اروپايي برگزار كرد. هدف از برگزاري رويدادهاي روز جهاني استفاده نكردن از كيسه‌هاي پلاستيكي، ترويج استفاده از ديگر اقلام دوستدار محيط زيست است كه سرعت تجزيه بالاتري دارند كه شامل كيسه‌هاي كاغذي يا پارچه‌اي مي‌شود. اين جايگزيني بايد به سمتي پيش رود كه در نهايت استفاده از كيسه‌هاي پلاستيكي حذف شود. راهكارهاي مختلفي براي كاهش و سپس حذف كيسه‌هاي پلاستيكي پيشنهاد شده است كه برخي از آنها به شرح زير است.
استفاده از كيسه‌هاي كاغذي يا پارچه‌اي
كيسه‌هاي كاغذي يا پارچه‌اي به ويژه كيسه پارچه‌اي هم چند‌بار مصرف هستند و هم استفاده از آنها به طبيعيت لطمه كمتري مي‌زند. در ايران از گذشته، مردم عادت به استفاده از كيسه‌هاي پارچه‌اي داشتند اما كم‌كم با ارايه كيسه‌هاي پلاستيكي رايگان، اين عادت حذف شده است و مي‌توان با ترويج و تبليغ حفاظت از محيط زيست، بخشي از مردم را براي خريدهاي روتين، به كيسه‌هاي پارچه‌اي ارجاع داد.
جمع كردن كيسه‌هاي رايگان پلاستيكي
فروشگاه‌ها بايد كيسه‌هاي پلاستيكي رايگان را تا حد ممكن جمع كنند. به ويژه كيسه‌هاي بزرگي كه در پايان خريد با آرم فروشگاه براي حمل ديگر كيسه‌ها به خودرو يا حمل دستي ارايه مي‌شود، در صورتي كه از حالت رايگان در بيايند، مردم را تشويق به استفاده از راهكارهاي جايگزين مي‌كنند. البته اين كار بايد به‌طور سراسري در يك منطقه يا شهر انجام شود كه سبب متضرر شدن يك فروشگاه يا افزايش مشتريان فروشگاه ديگري كه كيسه رايگان ارايه مي‌كند، نشود.
ارايه تخفيف براي عدم درخواست كيسه پلاستيكي
راهكار ديگر كاهش مصرف اين مصنوع مخرب بشر، ارايه تخفيف روي خريد براي كساني است كه كيسه پلاستيكي درخواست نمي‌كنند. اين يك راهكار ترويجي است و اگر چه از سود فروشگاه‌ها كم مي‌كند اما مي‌تواند مشترياني را كه به محيط زيست علاقه دارند، جذب كند كه در دراز مدت به نفع فروشگاه‌ها و محيط زيست است.
كاهش استفاده از كيسه پلاستيكي در هر خريد
يك راهكار كم‌هزينه مفيد، كم كردن استفاده از كيسه‌هاي پلاستيكي با تجميع برخي اقلام خريد مشتريان است. به عنوان مثال برخي فروشگاه‌ها گوجه و خيار را بعد از توزين، در يك كيسه پلاستيكي قرار مي‌دهند. اين راهكار مي‌تواند به حذف كيسه پلاستيكي از خريد مشتريان بدون هزينه اضافي منتهي شود.
تبليغات ترويجي براي حذف كيسه‌هاي پلاستيكي
جداي از راهكارهاي ارايه شده، ضرورت فرهنگ‌سازي براي حذف كيسه‌هاي پلاستيكي به ويژه براي كودكان آشكار است. كودكان از كودكي اگر به حذف كيسه‌هاي پلاستيكي، آوردن كيسه از خانه براي خريد و دريافت جايزه براي عدم استفاده از كيسه پلاستيكي، عادت كنند، در بزرگسالي به راحتي براي عدم استفاده از كيسه‌هاي پلاستيكي قانع مي‌شوند.
اين مهم است كه براي حذف كيسه‌هاي پلاستيكي هزينه شود تا كره زمين كم‌كم از آفتي به نام پلاستيك رهايي يابد و اين كار بدون آموزش و تلاش همه‌جانبه ممكن نخواهد بود.