تورم كتاب ركورد شكست

داده‌هاي خانه ادبيات و كتاب ايران نشان مي‌دهد اگرچه تورم بخش كتاب همسو با تورم عمومي حركت كرده است، اما مطابق آمار منتشر شده تورم سالانه هر صفحه كتاب طي سال 1402 به ركورد 28 سال اخير رسيده است. در واقع توان خريد كتاب در سه سال گذشته به مراتب پايين‌تر از ادوار گذشته شده است. به نحوي كه قيمت هر صفحه كتاب در سال 1400 از حدود 277 تومان بوده به بيش از 1180 تومان در فروردين 1403 جهش پيدا كرده است. بدين ترتيب دومين ركورد تورم سالانه در بخش كتاب كه ابزار مهم فرهنگي محسوب مي‌شود در دولت رييسي رقم خورده است. بر اساس آمارهاي موجود، بالاترين تورم كتاب در سال 1374 رخ داده كه 63 درصد بوده است. بعد از اين سال روند قيمت كتاب نزولي شد و به ثبات رسيد و حتي در دولت اصلاحات تك رقمي شد. در دهه 90 قيمت كتاب بار ديگر افزايشي شده و با تحريم‌هاي شديدي كه بر اقتصاد ايران اثر گذاشت، تورم بخش عمومي نيز بالاتر رفت. روند صعودي قيمت اين كالا در دهه 90 پايدار ماند تا اينكه در سال‌هاي امضاي برجام تا حدودي روند تورم كتاب كاهشي شد و به نصف ارقام دولت احمدي‌نژاد رسيد. از سال 98 بار ديگر تورم بخش كتاب صعودي شده تا اينكه در سال گذشته به بالاترين سطح از سال 1374 رسيد و به 59 درصد رسيده است. بنا بر اين آمارها، در زمان جنگ و دولت ميرحسين موسوي ميانگين تورم هر صفحه كتاب 13 درصد بوده است. در دولت اول و دوم سازندگي به رياست هاشمي رفسنجاني اين عدد به 27.3 درصد رسيده است. در دوره اصلاحات و رياست‌جمهوري سيدمحمد خاتمي تورم هر صفحه كتاب تك رقمي شده و به 9.7 درصد كاهش پيدا كرده است. در دولت احمدي‌نژاد كه ايران يكي از بهترين دوران‌هاي خود از نظر درآمدهاي سرشار نفتي را داشته تورم هر صفحه كتاب به حدود 37 درصد رسيده و ركوردي را جابه‌جا كرده است. در دولت حسن روحاني اين روند معكوس شده و به محدوده 28 درصد مي‌رسد. اما در دولت رييسي بار ديگر تورم هر صفحه كتاب افزايشي شده و در اين سه سال به‌طور ميانگين بيش از 62 درصد رشد كرده است.

هجوم ناشران به كتاب‌هاي كمك آموزشي

بر اساس گزارش خانه كتاب و ادبيات ايران، در سال گذشته، بالغ بر 115 هزار و 141 عنوان كتاب منتشر شده كه نسبت به سال 1401 رشد 5.8 درصدي داشته است. بدون پرداختن به محتواي عناوين منتشر شده، دقت بيشتر به آمار تفكيكي نشر، گوياي اين است كه اين افزايش بيشتر از آنكه نشان‌دهنده بهبود انتشار كتاب در حوزه فرهنگ عمومي و بزرگسال باشد متأثر از تيراژ كتاب‌هاي كمك‌آموزشي بوده است. به عنوان مثال از ارديبهشت تا مرداد سال گذشته انتشار كتاب‌هاي كمك‌آموزشي نسبت به سال 1401 از 82 تا 155 درصد افزايش داشته‌اند. همچنين به جز فروردين و اسفند سال 1402 كه افزايش كتاب‌هاي كمك‌آموزشي به ترتيب رشدهاي منفي دو و منفي 15 درصدي را تجربه كرده‌اند، در ساير ماه‌هاي سال انتشار آنها بيش از 22 درصد رشد داشته است. به جهت ارزش ريالي بازار نشر نيز، آمار خانه كتاب و ادبيات ايران نشان مي‌دهد، ارزش كل كتاب‌هاي چاپ شده در ۱۲ ماه سال 1402 بالغ بر 13 هزار و 119 ميليارد و 480 ميليون و 168 هزار تومان بوده است كه نسبت به رقم هشت هزار و 500 ميليارد توماني سال 1401، رشدي معادل 42.7 درصدي داشته است.

تا خودكفايي در توليد كاغذ

فاصله زيادي داريم

از آنجا كه 60 درصد قيمت تمام شده كتاب مربوط به كاغذ است با نوسانات شديد قيمت كاغذ در سال گذشته قيمت كتاب نيز چندين بار افزايش قيمت را تجربه كرده است. از جمله آن‌طور كه تسنيم گزارش داده بود، در پاييز سال گذشته نسبت به بازه مشابه سال 1401، قيمت كتاب با افزايش 38 درصدي مواجه بود و در تابستان سال گذشته نيز نسبت به تابستان سال 1401 افزايش 52 درصدي قيمت كتاب را شاهد بوديم. اگرچه سال 1401 وزير ارشاد در ديدار با خبرنگاران كتاب، از جشن خودكفايي كاغذ با توليد ۸۰ هزار تن خبر داد اما بعد مشخص شد جشني كه جمعه دهم آذرماه 1402 در كارخانه چوب و كاغذ مازندران برگزار شد، در واقع جشن خودكفايي كاغذ كتاب درسي بوده است. آن‌طور كه مهر گزارش داده است، دست‌اندركاران اين كارخانه اعلام كردند: «به‌روزرساني ماشين‌آلات مختلف آن به ترتيب دو، چهار و نيم ميليون يورو سرمايه نياز دارد و اگر بخواهيم به سراغ برندهاي اروپايي برويم اين مبلغ را بايد دو برابر كنيم. كاغذ تحريري كه در كارخانه چوب و كاغذ مازندران توليد مي‌شود، بيشتر مناسب كتاب‌هاي درسي است و اين كارخانه فعلا نمي‌تواند نياز صنعت نشر به كاغذ را برطرف كند و به گفته مسوولان اين واحد صنعتي ما تا خودكفايي در توليد كاغذ فاصله زيادي داريم.» بنا بر گزارش مهر، در حال حاضر توليد كاغذ از ۴۰ هزار تن در سال ۱۴۰۱ به ۸۰ هزار تن رسيده است و با استناد به گفته‌هاي وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي، اكنون كل توليد كاغذ مورد نياز آموزش‌وپرورش براي ۱۵۵ ميليون كتاب درسي به صورت صد درصد داخلي انجام مي‌شود كه ۴۵ هزار تن براي چاپ كتب درسي و ۵ هزار تن براي جلد كتاب است. بنابراين صنعت نشر در سال جاري هم با كمبود كاغذ و افزايش قيمت آن تحت تأثير نرخ ارز مواجه خواهد بود.

اثر مخرب تيراژ بر قيمت كتاب

بخش عمده‌اي از پاسخ به اين سوال را بايد در تيراژ يا تعداد نسخه‌هاي يك كتاب جست‌وجو كرد. ناشران معمولا براي قيمت‌گذاري يك كتاب، از فرمول 1 به 3 استفاده مي‌كنند. يعني اگر مثلا قيمت يك كتاب 50هزار تومان باشد اين عدد را در 3 ضرب كرده و 150 هزار تومان به عنوان قيمت كتاب در پشت جلد درج مي‌كنند. اما اين براي كتاب‌هاي پرفروشي است كه معمولا با تيراژهاي هزار جلد به بالا به بازار مي‌رود. در واقع شمارگان يك كتاب، معيار قيمت‌گذاري آن نيز هست. مثلا كتابي كه شمارگان سه‌هزارنسخه‌اي دارد، 50 هزار تومان قيمت مي‌خورد اما همان كتاب اگر ۵۰۰ نسخه منتشر شده باشد، هزينه‌اش دو برابر مي‌شود يعني هرچه شمارگان كتاب بالاتر باشد، قيمت آن كمتر خواهد بود. به نظر مي‌رسد كه در اين ميان، تيراژ پايين و پايين بودن تمايل به استفاده از كتاب ناشران را مجاب كرده كه كتاب را در تيراژ بالا منتشر نكنند تا حداقل از زيان بيشتر جلوگيري شود. اما شايد الگوي به كار گرفته شده در كشورهايي كه كتاب به عنوان يك عنصر فرهنگي چرخه مالي بالايي را به خود اختصاص داده بتواند اين وضعيت را سامان دهد.

ناشران مي‌گويند در كشورهاي اروپايي شمارگان كتاب صد هزار نسخه است و اين به معناي داشتن خواننده و در واقع «فروش كالايي به نام كتاب است.» اگر با اين فرمول از يك عنوان كتاب، صد هزار نسخه چاپ شود، پنج هزار نسخه هم به فروش برسد، همه هزينه‌ها جبران مي‌شود و فروش بقيه سود است. به همين دليل ناشر سال دوم ۳۰ درصد هم تخفيف مي‌دهد كه كتابش سريع‌تر فروش برود. از آن سو فروشندگان كتاب نيز مي‌گويند كتاب در ايران مشتري چنداني ندارد. چرا كه براي جمعيت ۸۰ ميليوني، شمارگان دوهزارنسخه‌اي، عالي تلقي مي‌شود ولي شمارگان حداكثري كه ناشران خطر كرده و منتشر مي‌كنند ۱۱۰۰ نسخه است. اين اعداد را مقايسه كنيد با كشوري مثل هندوستان كه با وجود فقر گسترده، شمارگان كتاب به صد هزار نسخه هم مي‌رسد. فراگير شدن استفاده از گوشي موبايل و تبلت و انواع بازي‌هايي كه در يك دستگاه كوچك جمع مي‌شوند دغدغه كمتري براي خواندن و مطالعه باقي گذاشته است.

كتاب گران است يا پيتزا؟

بحث اصلي اين گزارش نگاهي اقتصادي به مقوله «تورم» كتاب بود. فارغ از فرهنگ كتابخواني كه گويا در ايران تا حدود زيادي رنگ باخته است. در تعاريف اقتصادي مي‌دانيم كه «تورم» و «گراني» دو مقوله جداگانه هستند. چنانكه «تورم» ميزان افزايش قيمت و «گراني» را نشان مي‌دهد. با اين ديدگاه، برخي فعالان حوزه نشر نيز اعتقاد دارند كتاب در مقايسه با ديگر كالاهايي كه در سبد مردم قرار دارد چندان گران نيست. آنها مي‌گويند قيمت كتاب چيزي است كه «توي ذوق» مي‌زند وگرنه قيمت يك پيتزا همين الان به بالاي 400 هزار تومان رسيده و كسي هم معترض نيست. (البته شايد عده‌اي نيز بگويند ديگر پول پيتزا را هم ندارند و آن بحث ديگري است.) اين يك واقعيت است كه تلاش و زحمت زيادي پشت توليد يك كتاب است؛ كتاب يك كالاست و به مانند هزاران كالاي ديگر فرمول قيمت‌گذاري دارد. از نويسنده يا محقق كه سال‌ها تحقيق كرده و كتاب را نوشته تا پروسه اخذ مجوز، صفحه‌بندي، ليتوگرافي وچاپ و توزيع و... افرادي هستند كه براي توليد يك كتاب زحمات زيادي كشيده‌اند. بنابراين به نسبت اين ارزش افزوده‌اي كه ايجاد شده قيمت نيز تغيير مي‌كند.