شبنم كهن‌چي
«ادبيات آتش است. معناي ادبيات سازش‌ناپذيري و طغيان است، دليل وجودي نويسنده، اعتراض، مخالفت و انتقاد است... نويسنده پيوسته ناراضي بوده و هست و خواهد بود، هر كس كه راضي باشد، قادر به نوشتن نيست، هر كس كه با واقعيت توافق كند يا كنار بيايد، نمي‌تواند مرتكب حماقت بلندپروازانه ابداع واقعيت‌هاي صوري شود. دغدغه ادبي، از نارضايتي بين انسان، جهان، كشف نواقص و نابرابري‌ها و ادباري كه احاطه‌اش كرده، زاده مي‌شود. ادبيات شكلي از شورش مدام است و قيد و بند نمي‌پذيرد. هر كوششي براي انحراف سرشت خشم‌آگين و شورشگر ادبيات محكوم به شكست است. ادبيات شايد بميرد، اما تن به سازش نمي‌دهد.»
نقل اين بخش از نظرات ماريو بارگاس يوسا به عنوان مقدمه ورود به متني درباره ژانر سياسي در ادبيات سياسي، مناسب و گوياست. همين چند جمله كوتاه درباره ادبيات كافي است تا ما را به ياد داستان‌نويسان و شاعراني بيندازد از دل تاريخ تا امروز كه تن به سازش ندادند كه در برابر بي‌عدالتي و ظلم شورش كردند و نوشتند و نام‌شان ماندگار شد؛ نه به عنوان يك مخالف يا يك معترض يا فعال سياسي، بلكه به عنوان نويسنده‌اي كه در برابر زمانه سكوت نكرد.
جامعه ايران در طول تاريخ همواره در ميان فراز و نشيب‌هاي سياسي متلاطم بوده؛ جنگ‌ها، شكل‌گيري و نابودي احزاب، اعتراضات خياباني، ترورها و... البته اين تلاطم تنها در مورد جامعه ايران مصداق پيدا نمي‌كند. كشورهاي بسياري در طول تاريخ با روبه‌رو شدن با بحران‌هاي سياسي و اجتماعي، شاهد خلق داستان‌هايي بوده‌اند كه اكنون مي‌توان از آنها به عنوان شاهكار نام برد. آثاري مانند دكتر ژيواگو، 1948 و... از جمله قديمي‌ترين سندهاي داستاني انتقادي نسبت به وضعيت سياسي و اجتماعي را شايد بتوان در «داستان‌هاي بيدپاي» (كليله و دمنه) يا بخشي از داستان‌هاي «هزار و يك شب» ديد. داستان‌هايي كه نبرد با قدرت را به روشني نمايش مي‌دهد. هرچند در هزار و يك شب، كل داستان پيكار يك زن يا انسان در برابر سرنوشت و قدرت حاكم براي زنده ماندن است. از نسخه‌هاي قديمي ديگر مي‌توان به سمعك عيار، داستان‌هاي حسين كرد شبستري، رستم‌نامه، امير ارسلان و... اشاره كرد كه در همه آنها رابطه مردم با قدرت روايت شده است. اين نوشتار كوتاه مروري است بر داستان‌هايي كه صداي جامعه در زمانه خود بوده‌اند.
آدم‌ها به ناچار سياسي شده‌اند
بارها شنيده‌ايم كه زندگي اينجا جدا از سياست نيست. اين جداناپذير بودن زندگي و سياست، خاص ايران نيست و در سراسر دنيا، زندگي اجتماعي انسان با سياست در هم پيچيده است. داستان‌نويسان در خلق جهانِ داستاني و شخصيت‌هاي خود، نمي‌توانند وضعيت اجتماعي، سياسي و اقتصادي زمانه داستان‌شان را ناديده بگيرند. به قول احمد محمود «سياست به ما تحميل شده است. شما چه كسي را مي‌توانيد پيدا كنيد كه به سياست كار نداشته باشد يا در زمينه سياست صحبت نكند... من نويسنده هستم. نويسنده شخصيت‌پرداز است. من اگر بخواهم وجه روشني را از يك شخصيت حذف بكنم، آن وقت به خواننده‌ام راست نگفته‌ام. شخصيت من آن وقت كامل نيست. همه آدم‌ها امروز سياسي هستند... وجه غالب داستان‌هاي من سياسي نيست. آدم‌ها به ناچار سياسي شده‌اند.» (برگزيده از گفت‌وگو با احمد محمود در كتاب هفته، 2 تيرماه 1380)
عاشقانه‌اي سياسي
با در نظر گرفتن همين نكته ساده، يعني ساخت شخصيت در زمانه جهان داستانش، مي‌توان داستان‌هاي كوتاه و بلند بسياري در تاريخ ادبيات داستاني ايران يافت كه اين «وجه روشن» را از جهان شخصيت‌ها و داستان‌شان حذف نكرده‌اند. يكي از به‌يادماندني‌ترين‌شان براي من «يك عاشقانه آرام» نادر ابراهيمي است؛ داستان زندگي شاعر و معلم گيلاني كه براي يافتن عسل خالص به كوه‌هاي سبلان مي‌رود و عاشق دختري مي‌شود كه دو سال در زندان ساواك بوده. او در پي اين ازدواج بازداشت، بازجويي و شكنجه مي‌شود؛ بعد از كار اخراجش مي‌كنند و او در كوچ به تهران، مشغول فروش كتاب‌هايش مي‌شود. اين داستان به لحاظ زبان شاعرانه و تمثيلي و بستر عاشقانه‌اش، به‌زعم عده‌اي داستاني عاشقانه و شاعرانه است، اما از نظر محتوا عشق بستري است براي به نمايش گذاشتن زندگي افرادي كه سياست در شكل‌گيري‌شان شخصيت، زندگي و افكارشان انكارنشدني است.
جلال و بيانيه‌هاي سياسي
نويسنده ديگري كه در آثارش به روشني مي‌توان نگاه سياسي و اجتماعي‌اش را ديد، جلال آل‌احمد است. نويسنده‌اي كه كسمايي در وصفش مي‌گفت آل‌احمد آزادي را برگزيد و براي آزادي: آزادي روشنفكران و آزادي گفتن و نوشتن، قلم و قدم مي‌زد. يكي از مشهورترين رمان‌هايش «مدير مدرسه» نشان‌دهنده مشكلات سياسي و اجتماعي و انتقادي است. رماني كه به قول پاينده راوي‌اش در بسياري از بخش‌ها به سخنگويي تبديل مي‌شود كه ديدگاه‌هاي سياسي و آرا و انديشه‌هاي خود جلال آل‌احمد را تبيين مي‌كند و رمان را تا حد سندي اجتماعي يا بيانيه‌اي سياسي تنزل مي‌دهد. رمان سرگذشت كندوها نيز از نظر بسياري يك بيانيه سياسي است.
رازهاي سرزمين من
رمان ديگري كه يكي از برجسته‌ترين آثار داستاني سياسي بعد از انقلاب محسوب مي‌شود، «رازهاي سرزمين من» رضا براهني است. براهني اين رمان را اوايل دهه 60 نوشت و ماجراي آن از شهريور سال 1320 آغاز و در اواخر سال 1357 تمام مي‌شود. اين رمان هشت راوي دارد كه هر كدام از آنها از آنچه در فضاي سياسي و اجتماعي مي‌گذرد، روايت خود را دارد.
براهني جنگ جهاني، كودتا و بيش از همه قيام خودمختار مردم آذربايجان و كردستان را در اين رمان مورد توجه قرار داده است؛ كشتار در تبريز و اردبيل، روز رستاخيز ملي در تبريز، سقوط مصدق و شكست توده‌اي‌ها، خودمختاري كردستان، شورش‌هاي خياباني قبل از انقلاب از جمله حوادثي است كه در جهان اين داستان بازنمايي شده است.
آقابزرگ و چشم‌هايش
لوكاچ مي‌گويد: «مهم‌ترين نكته در تصويرگري شخصيت انساني در رمان، پرداختن به او به عنوان موجودي فردي (غرقه در فرديت خويش) يا پرداختن به او به عنوان موجودي اجتماعي و عضو جامعه است.» با در نظر گرفتن اين مساله، رمان «چشم‌هايش» بزرگ علوي، يكي از شخصيت‌هاي اجتماعي-سياسي به يادماندني ادبيات داستاني ايران را دارد؛ استاد ماكان.
بزرگ علوي، نويسنده‌اي واقع‌گرا بود كه فضا و وضعيت اجتماعي را در رمان‌هايش بازنمايي مي‌كرد. او با شخصيت‌هاي مبارز و عاصي خود، نارسايي‌هاي اجتماعي را تصوير مي‌كرد. استاد ماكان، نقاشي است مبارز و متعهد كه عليه دستگاه ديكتاتوري رضاخان فعاليت مي‌كند و در تبعيد مي‌ميرد. از آثار باقيمانده او تابلويي به نام چشم‌هايش است كه راوي رمان، يعني ناظم مدرسه كنجكاو شده راز اين چشم‌ها را دريابد.
خاطره‌اي از سلول 18
برخي بر اين عقيده‌اند كه يكي از اولين داستان‌هاي سياسي پس از انقلاب را علي‌اشرف درويشيان نوشته است؛ سلول 18. اين داستان بلند، سرگذشت خانواده‌اي تهيدست در سال‌هاي قبل انقلاب است كه فشارها و دستگيري‌ها و اعدام‌ها به اوج خود رسيده بوده. گره داستان، ناپديد شدن كمال پسر بزرگ خانواده است. اين داستان در حقيقت، بازتاب خاطره‌هاي درويشيان در دوران حبس است كه سال 58 نوشته شده است.
بسياري از ديگر داستان‌هاي درويشيان مانند «آبشوران» اثري سياسي- اجتماعي محسوب مي‌شود كه به نقد وضعيت جامعه مي‌پردازد.
جولايي و تاريخ و سياست
زياد از زمان حال دور نشويم. رضا جولايي را مي‌توان يكي از نويسندگاني دانست كه رمان‌هاي سياسي-اجتماعي موفقي نوشته است. از جمله آثارش مي‌توان به رمان «يك پرونده كهنه» اشاره كرد كه مانند آثار ديگرش يكي از رخدادهاي تاريخي دستمايه نوشتنش شده: ترور محمد مسعود، روزنامه‌نگار مبارز و آزادي‌خواه در سال 1326. محمد مسعود با نام مستعار «م. دهاتي» روزنامه‌نگار و رمان‌نويس ايراني و مدير روزنامه مرد امروز بود. او نگاهي تند و انتقادي نسبت به فضاي سياسي حاكم دوران خود داشت. همين امر باعث شد كه مدت‌ها روزنامه او توقيف شود و مورد پيگرد قانوني قرار گيرد. او در ۲۳ بهمن 1326 در خيابان اكباتان تهران هنگام خروج از چاپخانه به ضرب گلوله كشته شد. جولايي در رمان خود با دستمايه قرار دادن ترور محمد مسعود فضاي سياسي، فرهنگي و اجتماعي كشور را ترسيم و شكل‌گيري حزب توده و ايدئولوژي آن را در قالب داستان روايت كرده است.
از ايران به جهان
داستان‌ها و رمان‌هاي سياسي در ايران كم نيستند. داستان‌هايي كه يا سياست بازتابي آشكار در آنها دارد يا در شكلي ضمني به آن مي‌پردازند؛ از برخي آثار صادق هدايت مانند «حاجي آقا» گرفته تا «جزيره سرگرداني» سيمين دانشور، «درخت انجير معابد» و «مدار صفر درجه» احمد محمود، «روضه قاسم» اميرحسين چهل‌تن، «سگ و زمستان بلند» شهرنوش پارسي‌پور، «كولي كنار آتش» منيرو رواني‌پور، «دكتر نون زنش را بيشتر از مصدق دوست دارد» شهرام رحيميان، «شهر بازي» حميد ياوري، «رود راوي» ابوتراب خسروي، «شهري كه زير درختان سدر مرد» خسرو حمزوي، «شاه كليد» جعفر مدرس‌صادقي، «برزخ نمرود و گل محبوبه» حسن اصغري، «ويران مي‌آيي» حسين سناپور، «ماهي سياه كوچولو» صمد بهرنگي، «زوال كلنل» محمود دولت‌آبادي و...
اما اگر بخواهيم به رمان‌هاي سياسي در جهان نگاهي بيندازيم، اولين رمان‌هايي كه به ذهن‌مان مي‌رسند، «قلعه حيوانات» و «1948» است كه اكثر كتاب‌خوان‌ها اين دو رمان را خوانده‌اند. از نويسندگان مطرحي كه رمان‌هاي سياسي نوشته‌اند، مي‌توان به اميل زولا، برتولت برشت، جورج اورول، ماكسيم گوركي، نيكوس كازانتزاكيس و جان اشتاين‌بك اشاره كرد.
از جمله رمان‌هاي سياسي خواندني جهان نيز مي‌توان به «خرمگس» ليليان وينيچ، «گفت‌وگو در كاتدرال» و «روزگار سخت» ماريو بارگاس يوسا، «چرا ما در ويتنام هستيم» نورمن ميلر، «امريكايي زشت» يوجين بورديك و ويليام لدرر، «سلاخ‌خانه شماره پنج»كورت ونه گات۱۹۶۹، «دكتر ژيواگو» بوريس پاسترناك، «تبصره 22» جوزف هلر كه رماني سياسي به زبان طنز است و... اشاره كرد.
كتاب‌ها را بسوزان
رمان‌هاي سياسي را شايد بايد يك زيرشاخه دانست. بسياري از رمان‌ها به سبب پرداختن به مسائل اجتماعي و پيوندي كه اين مسائل با مسائل سياسي دارند، رمان سياسي شناخته مي‌شوند. در اين ميان رمان فارنهايت 451 كه يكي از مشهورترين آثار ري بردبري است، يك رمان علمي-تخيلي-سياسي است. هرچند خود نويسنده معتقد است اين رمان فقط علمي-تخيلي است؛ اما بسياري اين رمان را در كنار 1948 نشانده‌اند. فارنهايت 451 سال 1953 منتشر شد و جايزه ادبي هوگو 2004 را نيز دريافت كرد.
۴۵۱ درجه فارنهايت، دمايي است كه كاغذ در آن شروع به سوختن مي‌كند و داستان در جهاني اتفاق مي‌افتد كه خواندن يا داشتن كتاب جنايتي بزرگ محسوب مي‌شود. بازيابي و سوزاندن كتاب‌هاي باقيمانده در اين نظام به عهده آتش‌نشاني است. مونتاگ، شخصيت اصلي رمان يك آتش‌نشان است و شغل او سوزاندن كتاب‌هايي است كه قدغن شده‌اند.
دختران پروانه‌اي و ديگران
همچنين مي‌توان به «در زمانه پروانه‌ها» نوشته خوليا آلوارز اشاره كرد كه رماني است برگرفته از واقعيت. خواهران خانواده ميرابال، خواهراني كه به پروانه‌ها معروف شدند، تمام عمرشان را صرف مبارزه با رژيم ديكتاتوري تروخيو در جمهوري دومينيكن كردند. آلوارز اين رمان را بر اساس زندگي آنها نوشت كه به يكي از مهم‌ترين آثارش و يكي از بهترين رمان‌هاي سياسي بدل شد.
رمان «بينايي» اثر ژوزه ساراماگو نيز اثري شناخته شده است. اين رمان كه در ادامه رمان «كوري» نوشته شده، حكايت بازماندگان از بيماري نابينايي است كه با يك انتخابات سياسي مواجه مي‌شوند.
«دكتر ژيواگو» نوشته بوريس پاسترناك، نيز يكي از مهم‌ترين رمان‌هاي سياسي-عاشقانه در جهان است. اين رمان به انقلاب اكتبر 1917 و تاثير وقايع آن سال‌ها در زندگي دكتري شاعر به نام ژيواگو مي‌پردازد. «دكتر ژيواگو» كه در دوران خفقان حكومت اتحاد جماهير شوروي مجوز چاپ نگرفت، 1957 در ايتاليا به چاپ رسيد و يك‌سال بعد جايزه نوبل ادبيات را از آن خود كرد.
«دنياي قشنگ نو» نوشته آلدوس هاكسلي نيز يكي از رمان‌هاي سياسي است كه به زيست انسان مدرن در جهان امروز مي‌پردازد. در اين رمان تمام مفاهيم و آرمان‌ها و اخلاقياتي كه براي ما به‌طور پيوسته در چرخه تكاملي‌مان شكل گرفته، برهم خورده و زندگي ضد تمام اينها به تصوير كشيده شده است. اين رمان، تصويري از يك ديكتاتوري متفاوت را ترسيم مي‌كند. دنياي هاكسلي، لذايذ غريزي انسان را به شكلي ديگر تعبير كرده و از همين رو ماده‌اي مخدر و آرام‌بخش را به ميان آورده كه هر كسي كه از شرايطش ناراضي است آن را مصرف كرده و نيازهايش را برطرف كند.
«سرزمين گوجه‌هاي سبز» هرتا مولر، رماني شناخته شده و محبوب است. اين رمان نشان مي‌دهد زندگي كردن در حكومتي ديكتاتوري ممكن است به شكلي پيش برود كه جامعه خيال رها شدن از بند استبداد را از دست بدهد. تصور جهاني بهتر از ميان برود و آزادي شبيه به وهم و خيال ديده شود. اين رمان روايت زندگي چهار جوان در اقليت آلماني كشور روماني است كه در زمان ديكتاتوري چائوشسكو عمرشان را مي‌گذرانند.
از ديگر رمان‌هاي سياسي مي‌توان به «راهنماي بازديد از موزه كمونيسم» اسلاونكا دراكوليچ اشاره كرد. دراكوليچ در اين رمان، سري به موزه كمونيسم زده و براي هر بخش يك راوي انتخاب كرده و هر راوي يك حيوان است؛ طوطي دست‌آموز ژنرال تيتو يا موشي كه از لابه‌لاي سوراخ‌ها زندگي مردم در برلين را تماشا كرده و حالا از آنها نوشته است.