نگاهي مختصر به جرم خيانت در امانت
اميرحسين صفدري
امانتداري از خصلت‌هاي نيكي است كه در قرآن و روايات اسلامي درباره آن زياد سفارش شده و در مقابل خيانت در امانت نهي شده است. به زبان ساده خيانت در امانت جرمي است كه مقدمه تحقق آن سپردن مال از سوي مالك قانوني به شخص ديگري است؛ مال هر شيئي مي‌تواند باشد، و شخص هم هر فردي غير از مالك مي‌تواند باشد؛ به‌طور مثال: خودرويي كه شما از دوست خود به امانت گرفته باشيد.
بنابراين خيانت در امانت يعني شخصي كه مال يا هر چيز ارزشمند كه نزد او به امانت گذاشته شده در نگهداري آن كوتاهي كرده، يا بدون اجازه صاحب مال از آن استفاده كند، يا آن را معيوب كرده يا كلا از بين ببرد.
در قانون مجازات اسلامي، خيانت در امانت از جمله جرايم مالي و جرايم عليه اموال و مالكيت محسوب مي‌شود، و مراد از جرايم عليه اموال اين است كه مال موضوع جرم متعلق به شخص ديگر باشد و خيانت در امانت هم از اين شرط مستثنا نخواهد بود و آن دسته از اموال كه در نگاه شرع يا از نظر عرف مالكيت ندارد را نبايد مشمول اين جرم دانست.
قانونگذار ما در ماده 673 قانون مجازات اسلامي بخش تعزيرات به صراحت بيان مي‌كند: هر كس از سفيد مُهر يا سفيد امضايي كه به او سپرده شده است يا به هر طريق به دست آو‌رده سوءاستفاده نمايد به 6 ماه تا 1 سال و 6 ماه حبس محكوم خواهد شد.
و در ماده 674 همين قانون قانونگذار ما براي تاكيد بيشتر مي‌گويد: هرگاه اموال منقول يا غيرمنقول يا نوشته‌هايي از قبيل سفته و چك و قبض و نظاير آن به عنوان اجاره يا امانت يا رهن يا براي و‌كالت يا هر كار با اجرت يا بي‌اجرت به كسي داده شده و بنابراين بوده است كه اشياء مذكور مسترد شود يا به مصرف معيني برسد و شخصي كه آن اشياء نزد او بوده آنها را به ضرر مالكين يا متصرفين آنها استعمال يا تصاحب يا تلف يا مفقود نمايد به حبس از 3 ماه تا 1 سال و 6 ماه محكوم خواهد شد.
همانطور كه در بالا به آن اشاره شد دانستيم خيانت در امانت يعني: تصاحب يا تلف يا مفقود يا استعمال نمودن اموال يا اسناد به زيان مالكين يا متصرفين آنها، كه در ادامه اين چند شرايط را به‌طور مختصر بررسي مي‌كنيم:
الف) استعمال يكي از اين شروط مي‌باشد؛ استعمال در لغت به معني مصرف كردن يا به‌كار بردن است، و مقصود از استعمال در ماده 674 قانون مجازات بخش تعزيرات به كار بردن يا مورد استفاده قرار دادن مال يا وسيله تحصيل مال برخلاف قرارداد امانت است. ممكن است هر مالي براي استفاده بخصوصي استعمال شود يا نحوه و كيفيت استفاده از آن مطابق قرارداد في‌ما‌بين تعيين شود، بنابراين هر استفاده‌اي شامل استعمال مورد نظر در ماده 674 نخواهد بود، و استفاده‌اي كه بيش از حد معمول و قرارداد باشد ملاك است. مثلا با خودروي امانتي بنز آخرين مدل كه نزد شما مي‌باشد آجر حمل كنيد.
ب) تصاحب هم شرط ديگر تحقق جرم خيانت در امانت مي‌باشد؛ تصاحب در لغت به معني مالكيت و صاحب‌شدگي است، تصاحب كردن يعني فلاني خودروي مرا تصاحب كرده است، و مقصود از تصاحب در ماده 674 قانون مجازات بخش تعزيرات عبارت از برخورد مالكانه با مال يا وسيله تحصيل مال را تصاحب گويند، مثل اينكه امين مال مورد امانت را به عنوان بيع يا صلح يا هبه به ديگري انتقال دهد يا آن را نزد ديگري گرو گذارد. چنانچه امين در استرداد مال يا نوشته مورد امانت تاخير نمايد، صرف تاخير تصاحب تلقي نمي‌گردد، ولي مطالبه قبلي مالك و انكار امين مي‌تواند كاشف از تصاحب مال يا نوشته مورد امانت باشد.
پ) اتلاف هم شرط ديگر تحقق جرم خيانت در امانت مي‌باشد، اتلاف به معني تلف كردن است و مقصود قانونگذار از تلف نمودن در ماده 674 قانون مجازات بخش تعزيرات يعني اينكه امين، مال يا نوشته اماني را از روي عمد از بين ببرد و اين غير از تلف شدن است كه اراده امين تاثيري در آن ندارد، مثل اينكه بر اثر قواي قهريه از قبيل بلاي آسماني يا جنگ يا سيل يا آتش‌سوزي، مال يا نوشته اماني از بين برود.
در خصوص اتلاف اين نكات جالب توجه است كه بدانيد، اتلاف ممكن است به مباشرت شخص امين صورت گيرد مثل اينكه امين ظرف اماني را بشكند يا كتاب اماني را پاره كند يا ممكن است امين، مسبب از بين رفتن مال يا نوشته اماني گردد، مثل اينكه امين سند را در جايي قرار داده كه هنگام بارندگي سند از بين برود.
گاهي هم اتلاف ممكن است نسبت به كل مال يا نوشته اماني صورت گيرد، مثل اينكه تمام يك سند اماني را مي‌سوزاند يا نسبت به بعض و جزو مال يا نوشته اماني صورت گيرد مثل اينكه گوشه سند تعهد را از بين ببرد كه آن را عيب و نقص هم گويند، يا اينكه امين با سوءنيت رنگ سفيد زيباي داخل ساختمان را به رنگ نامرغوب مشكي تبديل و موجب خسارت گردد.
بايد بگويم كه لفظ تلف در بزه خيانت در امانت به جاي اتلاف و تسبيب قانون مدني استعمال شده است بنابراين در تمام موارد فوق چنانچه امين مبادرت به اتلاف مال منقول يا غيرمنقول يا نوشته اماني نمايد با اجتماع ساير شرايط و عناصر لازم، بزه خيانت در امانت تحقق خواهد يافت.
ت) مفقود كردن هم شرط ديگر تحقق جرم خيانت در امانت مي‌باشد، مفقود در لغت به معني گم كردن و از دست دادن است؛ و مقصود از مفقود كردن در ماده 674 قانون مجازات بخش تعزيرات اين است كه امين بدون اينكه مال يا نوشته اماني را استعمال يا تصاحب يا تلف نمايد كاري انجام دهد كه مورد امانت پيدا نشود يا دست‌يابي به آن براي مالك يا متصرف قانوني در عمل غيرممكن گردد. مفقود كردن نيز مانند اتلاف ممكن است با مباشرت شخص امين صورت گيرد يا اينكه امين مسبب مفقود كردن مال يا نوشته اماني گردد.
مثل اينكه امين ساعت اماني را به داخل دريا يا روي كوه پرتاب كند يا امين درب قفس پرنده اماني را از روي سوءنيت و عمد نبندد تا پرنده خارج شود و دسترسي به آن ممكن نگردد. در مفقود كردن عين مال موجود بوده ولي دسترسي به آن براي مالك يا متصرف قانوني غيرممكن مي‌گردد. بنابراين آنچه مسلم است اين است كه مفقود كردن مال يا نوشته اماني اگر از روي سوءنيت انجام شود موجب تحقق بزه خيانت در امانت است ولي اگر سوءنيت نباشد اگر چه تعدي و تفريط همراه باشد موجب مسووليت مدني خواهد بود.
در پايان به‌طور خلاصه و به زبان ساده بايد بگويم كه براي تحقق جرم خيانت در امانت شرايطي لازم است كه بررسي كرديم، و اين نكات هم براي تحقق جرم خيانت در امانت مهم است: 1. موضوع جرم بايد مال يا وسيله تحصيل مال باشد. 2. مال اماني بايد از سوي مالك يا متصرف قانوني به امين سپرده شود. 3. مال به يكي از طرق قانوني و با شرط استرداد يا به مصرف معين رسانيدن، به امين سپرده شده باشد. 4. بين فعل مرتكب و ضرر مالك يا متصرف قانوني آن رابطه عليت برقرار باشد.
عنصر معنوي جرم خيانت در امانت هم بسيار مهم است، عنصر معنوي اين جرم به زبان ساده يعني: سوءنيت عام و سوءنيت خاص است؛ سوءنيت عام به معناي: انجام عمدي عمل تصاحب، استعمال، تلف يا مفقود كردن مال موضوع امانت؛ و سوءنيت خاص به معناي: قصد و اراده ورود ضرر به غير است، بنابراين تعدي يا تفريط مال اماني همراه با سوءنيت موجب مسووليت كيفري است.
با توجه به نكاتي كه در بالا بيان شد با جرم خيانت در امانت آشنا شديم حال در پاسخ به يك سوال مهم در خصوص جرم خيانت در امانت كه خيلي زياد مورد توجه قرار مي‌گيرد اين است كه اگر كارگري يك سفته يا چك بابت ضمانت حسن انجام كار خود به كارفرما بدهد و قرار باشد پس از پايان كار آن چك يا سفته به كارگر پس داده شود، ولي پس از پايان قرارداد كارفرما آن سفته يا چك ضمانت يا اماني را پس ندهد يا بدون هيچ دليل قانوني آن را به اجرا بگذارد، در اين خصوص كارگر چه كاري مي‌تواند انجام بدهد؟
در پاسخ به اين سوال به‌طور كلي بايد بگويم كه، گرفتن سفته يا چك از ديگران به خودي خود جرم نيست و هيچ منع قانوني هم ندارد، اما در خصوص گرفتن سفته يا چك از كارگر توسط كارفرما تنها زماني كه كارفرما سفته اماني كارگر را كه بابت ضمانت حسن انجام كار داده است بعد از پايان قراردادكار پس ندهد يا بدون هيچ دليل قانوني آن را به اجرا بگذارد اين عمل كارفرما مي‌تواند مصداق بارز جرم خيانت در امانت باشد؛ كه اول كارگر بايد يك اظهارنامه قانوني براي كارفرماي خود ارسال كرده و پس از آن كارگر مي‌تواند دعواي كيفري خيانت در امانت در مراجع قضايي مطرح كند.
به عنوان يك پژوهشگر علم حقوق بايد اين نكته مهم را به كارگران عزيز بگويم كه در دادن سفته يا چكي كه به كارفرما مي‌دهيد دقت داشته باشيد و حتما درون آن سفته يا چك بنويسيد كه اين سفته يا چك بابت ضمانت حسن انجام كار بوده و هيچ ارزش ديگري ندارد و يك كپي از سفته تهيه كرده و به امضاء مدير شركت (كارفرما) برسانيد تا با اين كار از سوءاستفاده‌هاي احتمالي در آينده جلوگيري كرده باشيد.
پژوهشگر علم حقوق