فصل تازه روابط تهران و باکو

ایران و آذربایجان، همسایه شمال غربی‌اش، در سال‌های اخیر چرخه کاملی از تحولات ژئوپلیتیکی را پشت سر گذاشته‌اند. مانورهای نظامی‌و تهدید به قطع روابط دیپلماتیک، حواشی ادعایی را به دنبال داشت، اما حالا این دو بازیگر بیش از هر زمان دیگر به یکدیگر نزدیک شده‌اند. ماه جولاي، آذربایجان سفارت خود در ایران را بازگشایی و بدین طریق پس از سه سال تنش، فرآیند مصالحه با تهران را تکمیل کرد. با انتخاب مسعود پزشکیان به عنوان ريیس‌جمهوری ایران، رهبران دو کشور با یکدیگر تماس تلفنی داشتند و با اشاره به ریشه‌های مشترک مذهبی و فرهنگی، دوستی و برادری بر گسترش روابط تهران و باکو تاکید کردند‌.تلاش‌ها برای بهبود روابط پیش از شهادت ابراهیم ريیسی، ريیس‌جمهور ایران در ماه مه آغاز شد. در آن بازه زمانی وزرای امور خارجه ایران در سفرش به آذربایجان با همتای خود رایزنی داشت و دو کشور در باب موضوعات مختلف چون احداث سد ذخیره مشترک روی رودخانه ارس که به عنوان مرز مشترک تلقی می‌شود، توافق کردند. به دنبال آن، ماه مه ‌نشست مشترکی برگزار شد که هدفش افتتاح تاسیسات برق‌آبی در روخانه ارس بود.

مزایای تعامل تهران و باکو

به نوشته مرکز مطالعات سیاسی اروپا، امروز ایران و آذربایجان از بهبود روابط سود خواهند برد. یکی از مشوق‌های اصلی تعامل میان دو بازیگر، کریدور حمل‌ونقل بین‌المللی شمال-جنوب (INSTC) است که از بنادر بالتیک و خزر روسیه به ایران و هند می‌رود و به آذربایجان به عنوان منطقه ترانزیت کلیدی متکی است. در‌‌حالی که مسیرهای جایگزین وجود دارد، آذربایجان کلید رشد ترافیک است. براساس آمارهای اخیر، گسترش این کریدور نشان می‌دهد که تجارت بین روسیه و ایران در چهار ماهه اول سال 2024 نسبت به سال قبل 48درصد رشد داشته است. همچنین رشد روابط تجاری آذربایجان-روسیه و آذربایجان-ایران نیز گزارش شده است. در فرآیند راه‌آهن رشت-آستارا، راه‌آهن مورد‌نیاز برای اتصال سیستم‌های ریلی ایران و آذربایجان، پیشرفت‌هایی حاصل شده است. آشتی تهران و باکو با اهداف گسترده‌تر سیاست خارجی ایران برای تقویت روابط دوستانه‌تر با کشورهای همسایه، مطابقت دارد؛ سیاستی که در قابش سازش ایران با عربستان‌سعودی در مارس 2023 و تلاش‌های مشابه با دیگر کشورهای عرب خلیج‌فارس قابل تبیین است.

بازی بازیگران تازه‌نفس در قره‌باغ

با این حال به ادعای این موسسه مطالعاتی، ایران نگران است که پیروزی آذربایجان در مناقشه قره‌باغ کوهستانی موازنه قدرت منطقه‌ای را تغییر دهد.شکست ارمنستان برای ترکیه که اکنون مشتاق بازگشایی کریدور زنگزور است -کریدوری که از مرزهای این کشور از طریق منطقه نخجوان آذربایجان، در سراسر ارمنستان و آذربایجان امتداد دارد- یک موهبت بود. این مسیر از طریق خطوط حمل و نقل شمال به جنوب ارمنستان به ایران از شرق به غرب می‌گذرد. این کریدور از منظر استراتژیک قابل‌تأمل است، زیرا یک قدرت متخاصم می‌تواند پیوند زمینی ایران را با بخش عمده‌ای از خاک ارمنستان، متحدش، قطع کند. به ادعای این موسسه مطالعاتی، مساله اسرايیل نیز مشکل‌ساز است. با افزایش تنش‌ها میان تل‌آویو و تهران حتی پیش از جنگ غزه، تعامل باکو و تل‌آویو بالاخص در حوزه انرژی به عنوان یک عامل تحریک‌کننده برای تهران عمل کرد. اسرايیل نه تنها تسلیحات حیاتی برای جنگ قره‌باغ تهیه کرده، بلکه طبق گزارش‌ها در سال 2010 به پایگاه‌های هوایی آذربایجان نیز دسترسی پیدا کرده است.

پس‌لرزه‌های جنگ در غزه

زمانی که ادعا شد مسعود پزشکیان، هدف قرار دادن دارایی‌های اسرايیل در آذربایجان را به عنوان راهی برای پاسخ به ترور اسماعیل هنیه پیشنهاد داده، اسرايیل از پرسنل خارج از وظیفه خود خواست تا بلافاصله گرجستان و آذربایجان را ترک کنند. باکو نیز فورا هرگونه حضور نظامی‌اسرايیل را تکذیب کرد. شاهدی وجود ندارد که نشان دهد نزدیکی ایران و آذربایجان بر روابط باکو و اسرايیل تاثیر خواهد داشت. در عوض، ایران واقعیت‌های منطقه‌ای را به خوبی به رسمت شناخته است. به ادعای ناظران با بازپس‌گیری قره‌باغ توسط آذربایجان در ماه سپتامبر، ایران به دنبال آن است تا با باکو زمینه‌های بیشتری برای همکاری تعریف کرده و همزمان تعاملش با این کشور همسایه را تقویت کند. این امر به ویژه در بازه زمانی کنونی که ایران بر جنگ در غزه و لبنان متمرکز شده، قابل توجه است؛ جایی که رقابت با اسرايیل ممکن است به نقطه خطرناکی برسد. این امر مستلزم انحراف منابع عظیم دیپلماتیک و اقتصادی است. به باور گروهی از تحلیلگران فعلا خاورمیانه به واسطه رایزنی‌ها در باب برقراری آتش‌بس در غزه در حالت آماده‌باش قرار دارد؛ رایزنی‌هایی که تحقق آن حداقل تا این بازه زمانی مبهم است. به ادعای این گروه در صورت شکست رایزنی‌ها برای برقراری آتش‌بس و تداوم جنگ در غزه، ترکش‌های این بی‌ثباتی و تنش می‌تواند منطقه قفقاز را هدف قرار داده و زمینه‌ساز بی‌ثباتی شود. هرچند در این میان نوع کنش و واکنش‌های ایران و آذربایجان تعیین‌کننده است. ایران تا به امروز نشان داده که خواهان تشدید تنش نیست و در عرصه سیاست خارجی‌اش بهبود روابط با کشورهای همسایه را در اولویت‌های خود تعریف کرده. در دولت سیزدهم اصل حسن همجواری در اولویت قرار داشت و به نظر می‌رسد در دولت چهاردهم نیز ارتقای رابطه با کشورهای همسایه به شکلی برجسته دنبال شود.