ترجمه، هنري ارزشمند و شايسته حمايت
سعيده رجبي‌زاده
۳۰ سپتامبر برابر با 9 مهر روز جهاني ترجمه نامگذاري شده است. اين روز به افتخار سنت جروم كه انجيل را ترجمه كرد، توسط مجمع عمومي سازمان ملل متحد به عنوان روز جهاني ترجمه درنظر گرفته شد تا فرصتي باشد براي اداي احترام به كار ارزشمند متخصصان زباني در سراسر جهان كه نقش بسزايي در گردهم آوردن ملت‌ها، سهولت گفت‌وگو، تفاهم و همكاري و كمك به توسعه و تقويت صلح و امنيت جهاني ايفا مي‌كنند. فدراسيون جهاني مترجمان هر ساله در آستانه اين روز، فراخواني براي شعار سال منتشر مي‌كند. امسال در آستانه هفتاد و يكمين سالگرد پايه‌گذاري فدراسيون، با شعاري قابل‌تامل به استقبال روز جهاني ترجمه رفته است. «ترجمه، هنري ارزشمند و شايسته حمايت».
شعار امسال مجالي است تا علاوه بر قدرداني از چهره‌هاي بسياري كه تا امروز حافظان فرهنگ و هنر مسطور در اين سال‌ها بوده‌اند، به دغدغه‌ها و مخاطراتي بپردازيم كه در كمين صنعت ترجمه و موقعيت شغلي مترجمان است.
هوش مصنوعي و كپي‌رايت دغدغه‌هاي پررنگ ترجمه در سطح جهاني هستند.
در يك سال اخير شاهد بوده‌ايم كه رونمايي از پيشرفت‌هاي جديد هوش مصنوعي دامنه وسيعي از تخصص‌ها را تحت‌تاثير قرار داده است. فناوري‌هاي ترجمه‌اي نيز در زمره نوآوري‌هاي هوش مصنوعي هستند كه تا همين‌جا نيز درآمدهاي هنگفتي براي غول‌هاي فناوري نظير شركت‌هاي مايكروسافت و گوگل به ارمغان آورده‌اند.
گرچه سرعت و مقرون به صرفه بودن نرم‌افزار‌هاي ترجمه‌اي از مزيت‌هاي هوش مصنوعي تلقي مي‌شود، اما معايب بسياري نيز وجود دارد كه عدم آگاهي از آنها مي‌تواند ضربه سنگيني به ماهيت ترجمه و اهدافي كه مورد نظر ترجمه است، وارد آورد.
الگوريتم‌هاي هوش مصنوعي قالبا مبتني بر داده هستند و سرعت پردازش بالاي اين الگوريتم‌ها طي سرچ‌هاي موازي و چند لايه در زماني كوتاه منجر به نتايجي سريع مي‌شود كه شگفتي مخاطبين عصر حاضر را بر‌مي‌انگيزد، آنقدري كه گاهي از اعتبارسنجي نتايج حاصله چشم‌پوشي مي‌كنند. ايجاد امكان دسترسي اين الگوريتم‌ها به بانك واژگاني بسيار غني كه حاصل از دسته‌بندي داده‌هاي ذخيره شده است، اين الگوريتم‌ها را قادر مي‌سازد در بحث لغوي توانمندي بالايي از خود بروز دهند و در مواردي با دسترسي بالا به معادل‌هاي واژگاني، تنوعاتي در سطح نتايج ارايه دهند. گرچه اين فرآيند با قوي‌تر شدن مي‌تواند به مردم سراسر جهان در انتقال مفهوم و دريافت معنا كمك كند كه اي‌بسا كاربرد هدفمند از اين دست فناوري‌ها در مسير پيشبرد و انتقال دانش و دسترسي وسيع به دانش و متون با توجه به انفجار اطلاعاتي‌اي كه جهان با آن روبه‌رو است مي‌تواند بسيار مثمرثمر و ارزشمند باشد، اما در سطح ترجمه حرفه‌اي كه نيازمندي دقت بالا و انتقال يافتن ظرافت‌هاي زباني در سطح ترجمه كتبي و شفاهي بسيار حايزاهميت است، ازجمله كنايه، طنز، تلميحات و ايهامات، ارجاعات فرهنگي و عبارت‌هاي اصطلاحي هوش مصنوعي به‌راستي بسيار ضعيف عمل مي‌كند و ترجمه‌هاي خروجي آن ابدا با لطافت هنري مترجم انساني قابل مقايسه نيست.
قابليت محدود هوش مصنوعي در درك مناسب از مفهوم كلي متن و تمركز بيش از اندازه بر سطح واژگاني، فقدان حساسيت فرهنگي، عدم درك پيچيدگي‌هاي زباني مبتني بر فرهنگ، عدم درك ظرافت‌هاي احساسي مستور و عدم درك هوش مصنوعي از محرمانگي و مسائل اخلاقي فراگيري كاربرد آنها را زير سوال برده است. اينجاست كه تاكيد شعار سال فدراسيون جهاني مترجمان بر تشبيه صحيح ترجمه به هنر، مهر تاييد و يادآوري ارزشمندي بر هدف والاي ترجمه و اهميت آن مي‌نهد كه با آزمون و خطاي افسارگسيخته هوش مصنوعي مخاطره به بيراهه كشيده شدن را ازسر مي‌گذراند.
و اما كپي‌رايت دغدغه‌مندي توامان ديگري است كه از حيث اهميت مورد توجه ويژه فدراسيون جهاني قرار گرفته است.
دكتر محمدرضا اربابي، رييس هيات مديره كانون سراسري انجمن‌هاي صنفي مترجمان و دبير مركز آسيايي فدراسيون جهاني مترجمان و تنها نماينده ايراني مركز كه پيش‌تر جديت اين دغدغه‌مندي را طي نامه‌‌اي مورد توجه رييس‌جمهور دولت چهاردهم قرار داده بود، در آستانه روز جهاني مترجم، كپي‌رايت را دغدغه اصلي جامعه ترجمه در سطح جهاني عنوان مي‌دارد و علاوه بر طرح مشكل، راهكار را نيز از منظر حقوق بين‌الملل و حقوق داخلي تشريح كرده است. دكتر اربابي در صفحه اختصاصي خود چنين نوشته است:
«با درونمايه كپي‌رايت به استقبال روز جهاني ترجمه مي‌رويم. امروز كپي‌رايت دغدغه جامعه ترجمه در سطح جهاني است. توسعه سريع هوش مصنوعي در صنعت ترجمه معادلات مالكيت فكري را دستخوش چالش‌هايي كرده است كه در كارگروه‌هاي مختلف فدراسيون جهاني مترجمان از جمله كارگروه ترجمه و هوش مصنوعي در حال بررسي ابعاد مختلف آن هستيم. شعار روز جهاني ترجمه در سال جاري اين است:
«ترجمه، هنري ارزشمند و شايسته حمايت»
اگرچه تلخ اما واقعيت اين است كه در بازار ترجمه نشر و فيلم ايران، متاسفانه هيچ حمايت قانوني و حقوقي از ترجمه‌ها وجود ندارد. شايد بگوييد قانون حمايت از حقوق مولفان، مصنفان و هنرمندان از ترجمه‌ها هم حمايت مي‌كند.
بله! روي كاغذ.
اما در خلأ رعايت كپي‌رايت آثار خارجي، در عمل امكان حمايت از ترجمه‌ها ممكن نيست يا مستلزم صرف هزينه مادي و معنوي بسياري براي مترجمان است. بنابراين مادامي كه حقوق مالكيت فكري آثار خارجي رعايت نشود، ترجمه‌هاي موازي و مكرر محدود نخواهد شد و در نتيجه نمي‌توان از آثار مترجمان حمايت و حفاظت جدي كرد. عدم رعايت كپي‌رايت مي‌تواند در آينده نزديك براي مترجمان و ناشران در عرصه بين‌المللي هزينه‌هاي هنگفتي ايجاد كند.
راهكار چيست؟ پيوستن به كنوانسيون برن تنها راه رعايت مالكيت فكري آثار خارجي نيست و مي‌توان با قوانين داخلي نيز به اين عرصه وارد شد.
پيوستن به كنوانسيون برن، موانعي دارد كه نيازمند بررسي ابعاد گوناگون است و شايد در مقطع كنوني تحقق آن امكان‌پذير نباشد. از‌اين‌رو، پيش‌تر پيشنهاد شد وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي در چارچوب لايحه جامع مالكيت فكري يا هر لايحه مستقل ديگري، تصويب قانوني را پيگيري كند كه به موجب آن، در صورت اخذ مجوز كپي‌رايت با اصالت توسط يك ناشر، ناشران ديگر اجازه انتشار آن اثر را نداشته باشند. بر اين اساس، در صورت حذف فرآيند صدور مجوز پيش از انتشار كتاب ازسوي وزارت ارشاد، هيات‌هاي نظارت بر رسيدگي به تخلفات نشر مركب از ادارات كل ارشاد استان و تشكل‌هاي صنفي مرتبط ازجمله كانون سراسري انجمن‌هاي صنفي مترجمان امكان رسيدگي به شكايات احتمالي را خواهند داشت. علاوه بر اين، دعاوي احتمالي قابل طرح در محاكم قضايي نيز خواهند بود. شايان ذكر است كانون سراسري انجمن‌هاي صنفي مترجمان با بهره‌گيري از ظرفيت‌هاي بين‌المللي پيش‌گفته خود آمادگي همكاري با مراجع مربوطه براي اصالت‌سنجي كپي‌رايت‌هاي ارايه شده را خواهد داشت.»
عضو هيات‌مديره انجمن مترجمين تهران