نقوش تزييني روي ساز دف چه كاركردهايي دارند؟
دف صورت طلايي ماه تمام را...*
صبا معصوميان
دف يكي از سازهاي كوبه‌اي مربوط به منطقه كردستان است كه جايگاه ويژه‌اي در موسيقي محلي ايراني داشته است. در قديم از پوست حيوانات براي كشيدن روي دف استفاده مي‌شد اما اكنون بيشتر دف‌هايي كه در بازار به چشم مي‌خورند داراي پوست مصنوعي مي‌باشند كه روي آنها با طرح‌هاي مختلفي تزيين شده است.
نگارنده اخيرا پژوهشي جامع درباره طرح‌هاي تزييني ثبت شده روي پوست دف، با همكاري دو متخصص موسيقي (آقايان سجاد پورقناد و پوريا نصيري) انجام داده است. هدف اصلي اين تحقيق، بررسي و تحليل شيوه‌هاي استفاده از هنرهاي تزييني روي سازهاي موسيقي ايران، به ويژه ساز دف، بوده است. در اين پژوهش، طرح‌هاي مختلفي كه روي دف‌ها استفاده مي‌شوند، ازجمله خوشنويسي، نقاشي، عكاسي و ساير هنرهاي تزييني، مورد بررسي و توصيف قرار گرفته‌اند. براساس دسته‌بندي انجام شده مي‌توان پنج گروه «دف‌هاي پوستي نقاشي شده»، «دف‌هاي پوستي خطاطي شده»، «دف‌هايي با پوست مصنوعي خطاطي شده»، «دف‌هايي با پوست مصنوعي نقاشي شده» و «دف‌هايي با پوست مصنوعي پرينت شده» را نام برد كه ازجمله جزييات طرح‌هاي حوزه نقاشي، خطاطي و طرح‌هاي پرينت شده مي‌توان به طرح‌هاي خوشنويسي، طرح‌هاي نقاشي، طرح‌هاي گرافيكي و عكاسي اشاره نمود.
در بخش خوشنويسي، كثرت استفاده از خط شكسته نستعليق را نمي‌توان به دليل خوانايي اين خط دانست، چراكه ساير خطوط مانند نسخ و حتي نستعليق خوانايي بيشتري داشته و خط شكسته نستعليق در كنار خطوط تعليق و كوفي در زمره خطوطي هستند كه خواندن آنها با دشواري روبه‌رو است. همچنين، استفاده از خطوط تزييني به دليل زينتي بودن و بالطبع، جايگاه تزييني اين دسته از خطوط منقوش بر دف، مي‌تواند بر استقبال از اين نوع دف‌ها براي آراستن و تزيين محيط اثرگذار باشد. مضاف بر اين، استفاده از مضاميني كه نزد عموم مردم آشنا مي‌باشد نيز مي‌تواند شاهدي بر امكان بالقوه توجه عموم مردم از اين طرح‌ها باشد كه زمينه و امكان فروش بيشتر را براي توليدكنندگان نيز فراهم مي‌سازد.
در بخش نقاشي، استفاده از انواع رنگ و همچنين موادِ محافظي كه براي ثابت كردن روي نقاشي‌ها استفاده مي‌شود، مي‌تواند بسته به ميزان استفاده از آن موجب تغيير در صداي دف گردد. از طرفي ممكن است استفاده از اين هنر براي تزيين دف‌ها، موجب بالا رفتن هزينه خريد اين نوع سازها شود. براساس بررسي تصاوير موجود از كنسرت‌هاي موسيقي به نظر مي‌رسد اين نوع از دف‌ها، عموما براي تزيين اماكن مختلف، همچون يك تابلوي نقاشي كاربرد دارد و چندان جنبه استفاده در كنسرت‌ها و اجراهاي آنها موردتوجه نيست. ازجمله انواع نقاشي صورت گرفته مي‌توان به نقاشي‌هاي ايراني با ابزارهاي سنتي و همچنين نقاشي‌هايي با سويه واقع‌گرا اشاره كرد.
در بخش گرافيك، ما با وفور نقش‌هاي گوناگون روبه‌رو هستيم كه به دليل عدم رعايت حقِ مولف، به مرور زمان، تنوع و تكثر آنها رو به فزوني است. به دليل قابليت چاپِ آسان اين تصاوير روي پوستهاي مصنوعي دف، امروزه قابليت سفارشي‌سازي اين طرح‌ها نيز امكان‌پذير است و همين امكان، باعث جذب افراد بيشتري به اين نوع سازها مي‌شود. امروزه ديگر هيچ‌گونه محافظه‌كاري در طراحي‌هاي گرافيكي ديده نمي‌شود و شاهد استفاده گسترده از طراحي‌هايي بي‌ارتباط با سنتِ موسيقايي و فرهنگي سازِ دف، به عنوان يكي از سازهاي موسيقي دستگاهي و همچنين موسيقي آييني و عرفاني كردها هستيم. هر چند همچنان تصاوير مرتبط با اين سنت و آيين، در بازار سازِ ايران، حضوري قدرتمندتر از دف‌هاي ياد شده دارد.
ورود عرفان‌هاي غيرايراني به فرهنگِ موسيقي ايران
در ميان طرح‌هايي كه با تاثيرپذيري از مقوله عرفان شكل گرفته، با تصاويري همچون ماندالا و يين‌و‌يانگ هم برخورد مي‌كنيم كه تنها در مقوله عرفان مرتبط با طرح‌هاي عرفاني ايراني هستند. اين تصاوير نشان‌دهنده ورود عرفان‌هاي غيرايراني به فرهنگِ موسيقي ايران است، چراكه حتي اگر تصور كنيم اين طرح‌ها در كنسرت‌هاي نوازندگان حرفه‌اي استفاده نشود، باز نهايتا اين سازها در ايران همچنان تقاضايي دارند كه منجر به عرضه‌اي با چنين شمارگاني شده است. «دفِ كودك» در بخش گرافيك، يكي از مسائل قابل‌توجه و بررسي در تاريخِ توليدِ اين ساز است، چراكه در گذشته‌اي نه چندان دور، هنرجويان دف، در هر رده سني، با دف‌هايي با پوستِ طبيعي يا پوستهاي مصنوعي بدون طرح مي‌نواختند ولي امروزه دف‌هايي با طرح‌هاي كودكانه توليد مي‌شود كه بدون ميراث‌داري از سنت چند هزار ساله دف در ايران و تنها باتوجه به ذائقه كودكانِ امروز اين سرزمين ساخته شده است. در بخش عكس، ما شاهد پرشمارگان‌ترين دف‌هاي طرح‌دار هستيم، هر چند تنها در يك شاخه و آن بخشِ عكسِ پوستِ دفِ چاپ شده روي پوستِ مصنوعي، عرضه دف‌ها بي‌رقيب است. باز در اين بخش، شاهد ظهورِ دف‌هاي جديدي با تصاوير «زنان» هستيم كه ديگر سعي در ارتباط يافتن به پيشينه دف ندارند، هر چند در بعضي تصاوير از چهره‌هاي زنانِ كرد با پوششِ كردي استفاده شده است ولي اين عكس‌ها تنها بخشي از توليدات دف‌هايي با تصوير زنان هستند. در پايان اگر بخواهيم، پرشمارترين طرح‌هاي ثبت شده روي «دف‌هاي طرح‌دار» را شناسايي كنيم، به غير از دف‌هايي كه عكسِ پوستِ دفِ طبيعي را دارند، بايد به سلسله طرح‌هايي با مضمون «رقصِ سماع» با انواع تكنيك‌ها اعم از گرافيك، نقاشي‌خط و نقاشي اشاره كنيم كه بالطبع برگرفته از پيشينه كهن اين سازِ باستاني است.
* عنوان يادداشت از روزنامه و بخشي از يك سطر شعر «دف» رضا براهني است؛ سطر كامل به اين صورت است: «دف صورت طلايي ماهِ تمام را از آسمان به زن ايثار كرد»