اهميت پيش‌بيني خشكسالي در سال جديد آبي
مهدي زارع
پنجم مهر ماه اعلام شد كه تهران همزمان با ركورد جديدي در دوره‌هاي خشكسالي و مصرف آب مواجه شده است. معاون بهره‌برداري و توسعه آب شركت آب و فاضلاب استان تهران گفت اين استان براي چهارمين سال پياپي خشكسالي را تجربه كرده است، كه در تاريخ بي‌سابقه بوده و بر خلاف دوره‌هاي قبلي كه خشكسالي دو سال طول مي‌كشيد، امسال براي مدت طولاني‌تري ادامه داشته است. بر اساس گزارش سازمان هواشناسي در ابتداي سال آبي جديد «تابستان بسيار گرم و طاقت‌فرسايي را پشت سر گذاشتيم. تفاوت آن با سال‌هاي گذشته ماندگاري هواي خيلي گرم بود. درجه حرارت تابستان 1403 در تهران به ۴۱ تا ۴۲ درجه رسيد كه تحمل اين دما مثلا براي يك هفته شرايط را سخت كرده بود. در برخي استان‌هاي كشور كه دما به ۵۰ درجه و بيشتر از آن هم رسيد. از ابتداي سال زراعي (مهر ۱۴۰۲) تا ۱۰ شهريور 1403 دماي هواي ايران به‌طور ميانگين ۱.۵ درجه سلسيوس افزايش يافت.» اگر موج‌هاي گرما تقريبا 30 درصد افزايش يابد باعث كاهش 30 درصدي بارش مي‌شود.
فصل بارندگي در طول زمستان نيمكره شمالي، از آبان تا ارديبهشت رخ مي‌دهد. در حالي كه بالاترين دما در تابستان، از ارديبهشت تا مهر است. تغييرات اقليمي سال به سال در سراسر ايران تحت اثر نوسان ال نينو-جنوبي (ENSO) و ساير محرك‌ها مانند نوسانات اقيانوس اطلس شمالي (NAO) قرار دارد. رويدادهاي گرم ENSO (ال‌نينو- جنوبي) گاهي با فصول باراني‌تر در ايران همراه است. فاز منفي NAO به طور مشابه با بارندگي بيشتر در برخي از نقاط كشور همراه است. جغرافياي متنوع ايران به اين معني است كه در معرض طيف وسيعي از مخاطرات محيط زيستي (آب هواشناختي و ژئوفيزيكي) قرار دارد كه مستقيما تحت اثر تغيير اقليم در سراسر كشور قرار گرفته و تشديد مي‌شود. ايران كشوري از نظر ريسك سوانح در بين 191 كشور در رتبه 52 قرار دارد. كشور در معرض خشكسالي، سيل ناگهاني، زمين‌لغزش و توفان‌هاي گرمسيري همراه با مخاطرات مرتبط با آنها قرار دارد. ايران تحت اثر زمين لرزه‌هايي است بر پايه تغييرات اقليمي محيط با آسيب‌پذيري بيشتر و به دليل تحريك گسل‌هاي لرزه‌زا مي‌تواند مخاطرات تركيبي مختلفي در آينده تجربه كند. در كشورهايي مانند ايران كه داراي الگوهاي اقليمي خشك و نيمه‌خشك هستند، تغييرات اقليمي بين سالانه از طريق مناطق خشك و گرم مركب اثرهاي شديدي بر كشاورزي مي‌گذارد. انتظار مي‌رود كه چنين اثرهايي به دليل تغييرات اقليمي افزايش يابد. كاهش دسترسي به آب‌بر كشاورزي اثر مي‌گذارد و مي‌تواند توسعه اجتماعي - ا قتصادي و پايداري اجتماعي در اين مناطق را به خطر بيندازد. ارزيابي آسيب‌پذيري در برابر تغييرات اقليمي و خشكسالي كشاورزي ناشي از آن براي استراتژي‌هاي سازگاري موثر در آينده اساسي است. نقشه‌هاي آسيب‌پذيري خشكسالي كشاورزي، با ارزيابي تغييرات در شدت، مدت و فراواني تركيبات شديد خشك و گرم و تنوع مكاني - زماني وقوع خشكسالي و ارتباط بين آسيب‌پذيري خشكسالي كشاورزي و ويژگي‌هاي خشكسالي را نشان مي‌دهد. نتايج ارزيابي آسيب‌پذيري مي‌تواند براي اولويت‌بندي شهرستان‌ها براي اجراي برنامه‌هاي بلندمدت مديريت خشكسالي و اقدامات متقابل موثر و همچنين كمك به توسعه پايدار كشاورزي مورد استفاده قرار بگيرد.
ايران از اين لحاظ جزوخسارات‌بار‌ترين مخاطرات مرتبط با اقليم بوده و گاه تا بيش از 90 درصد از كل بودجه پاسخ به سوانح دولت‌هاي ايران را به خود اختصاص داده است. كشور با افزايش سريع بيابان‌زايي در ارتباط با خشكسالي هواشناختي (يعني بارندگي كمتر از حد متوسط) و همچنين عوامل انساني مانند رشد جمعيت، شوري خاك و مديريت ضعيف منابع كمياب بوده است. خشكسالي شديد در بازه‌هاي زماني ۱۳۷۸ تا ۱۴۰۳ به تدريج حدود نيمي از جمعيت ايران تحت اثر بوده‌اند. سيل شايع‌ترين نوع مخاطره مرتبط با اقليم در ايران است كه بيشتر در اثر بارندگي‌هاي شديد و نوبه‌اي ايجاد مي‌شود. سيلاب سراسري نوروز ۱۳۹۸ و همچنين چهل ماه بعد سيلاب در ابتداي مرداد ۱۴۰۱ از شديدترين سوانح اقليمي در استان‌هاي متعدد ايران در دهه‌هاي اخير بوده‌اند. به نظر مي‌رسد كه به دليل تغييرات اقليمي تكرار و شدت حوادثي مانند سيلاب در ايران بيشتر شده و در سال‌هاي بعد بايد منتظر سيلاب‌ها خشكسالي‌ها و توفان‌هاي گرد و غبار بيشتري نيز باشيم. حوادث شديد اقليمي در ايران روندي فزاينده‌اي دارد و با افزايش شهرنشيني و افزايش جمعيت تشديد ريسك اين نوع مخاطرات بيشتر نيز مي‌شود. امواج گرما با مرگ و مير بيش از حد مرتبط است و به طور مستقيم سوانح اقليمي با ناترازي‌هاي انرژي به صورت فزاينده همراه خواهد شد.