نقش بازيافت در توسعه صنعت لوازم خانگي
ابوالفضل معصوم‌زاده زواره
سمانه قلي‌پور
در جوامع امروزي با افزايش نرخ شهرنشيني و رشد جمعيت، همچنين افزايش سرعت توليد و مصرف انواع محصولات، توليد انبوهي از انواع زباله، به يك چالش اساسي در بیشتر كشورهاي جهان بدل شده است. بر اساس برآوردهاي انجام شده، سالانه در سراسر جهان بيش از دو ميليارد تن پسماند جامد شهري توليد و پيش‌بيني مي‌شود تا سال ۲۰۵۰ ميلادي ميزان توليد زباله در جهان70 درصد افزايش يابد. بر اين اساس يك روش موثر براي كاهش تاثير توليد زباله، استفاده از راه‌حل‌هاي پايدار مديريت پسماند مانند بازيافت است، زيرا توليد روزافزون زباله‌ها علاوه بر مسائل جبران‌ناپذير زيست‌محيطي و هزينه‌هاي اقتصادي متعدد براي انسان‌ها، طبيعت و به طور كلي كره زمين، در عين حال مي‌تواند به لحاظ اقتصادي منبعي غني براي درآمدزايي اقتصادي براي كشورها باشد.
در همين راستا بسياري از كشورها قوانين جدي و سختگيرانه‌اي درخصوص بازيافت اعمال مي‌كنند و همين ازدياد حجم زباله‌هاي توليد شده باعث شده تا همه كشورها خصوصا كشورهاي پيشرفته، توجه به صنعت بازيافت را بهتر درك كرده و در اين راستا اقدامات قابل توجهي انجام بدهند. اين كشورها توانسته‌اند به ساير كشورها نشان بدهند كه مي‌توان استفاده مناسبي از حجم روزافزون زباله كرد و تنها راه‌حل مقابله با ضايعات، دفع و دفن اين زباله‌ها نيست. يكي از كشورهايي كه در اين زمينه به‌خصوص در بخش صنعت، تلاش‌هاي فراوان و اقدامات گسترده‌اي در بازيافت محصولات صنعتي به خصوص صنعت لوازم خانگي انجام داده، ژاپن (1) است. در گذشته، در ژاپن از لوازم خانگي اسقاطي، محصولاتي مثل فولاد و فلزات خاص ديگر را بازيافت مي‌كردند و بقيه وسايل را در محل دفن زباله دور مي‌انداختند. اما طي دو دهه گذشته و همزمان با تصويب قانون بازيافت لوازم خانگي در آوريل 2001، سيستمي براي بازيافت صحيح و كارآمد لوازم خانگي ايجاد شد تا بتوانند دوباره به عنوان مواد اوليه متولد شوند.
هدف اين قانون دستيابي به يك جامعه بازيافت‌گرا در ژاپن بود تا مردم را تشويق كند كه براي وسايل مورد استفاده خود ارزش قائل شوند. در واقع اين قانون با هدف دستيابي به كاهش حجم زباله‌هاي عمومي و استفاده كافي از منابع بازيافتي اقداماتي را در جهت دفن مناسب زباله‌ها و استفاده موثر از منابع از طريق جمع‌آوري صحيح و روان، حمل و نقل و بازيافت زباله‌هاي خاص لوازم خانگي توسط خرده‌فروشان يا توليدكنندگان لوازم خانگي به حفظ محيط زندگي و توسعه سالم اقتصاد ملي ژاپن كمك مي‌كند. چهار نوع اصلي لوازم خانگي، مشمول قانون بازيافت لوازم خانگي در ژاپن هستند. اين چهار نوع از نظر وزن حدود 80 درصد از كل لوازم خانگي را پوشش مي‌دهند كه شامل انواع تلويزيون و پنل‌هاي نمايش، يخچال و فريزر، سيستم‌هاي تهويه مطبوع و ماشين‌هاي لباسشويي و خشك‌كن‌ها مي‌شود. بخش‌ها و قطعات مهم و باارزش اين وسايل در كارخانه‌هاي بازيافت جدا شده و به كارخانجات يا بخش‌هاي مورد نياز فرستاده مي‌شوند تا دوباره در توليد ساير محصولات مورد استفاده قرار بگيرند. طبق قانون بايد بيش از 70 درصد از قطعات لوازم خانگي مذكور بازيافت شده و مجددا وارد چرخه توليد شوند. حداقل نرخ بازيافت براي تلويزيون، دستگاه‌هاي تهويه مطبوع، يخچال و فريزر و ماشين‌هاي لباسشويي طبق اين قانون به ترتيب 74، 80، 70 و 82 درصد است. لازم به ذكر است اين وسايل بايد توسط مراكز مجاز جمع‌آوري شده و به كارخانه‌ها تحويل داده شوند. در حالي كه قانون بازيافت لوازم خانگي، بيشتر مسووليت مالي را به عهده توليدكنندگان و دولت ژاپن مي‌گذارد، اما مصرف‌كنندگان ژاپني را هم ملزم به ايفاي نقش در اين زمينه مي‌كند. طبق اين قانون، مصرف‌كنندگان بايد هزينه جمع‌آوري و انتقال وسايل مستهلك خود به سايت‌هاي بازيافت را به خرده‌فروشان بپردازند. خرده‌فروشان نيز بايد هزينه‌اي را بابت بازيافت به كارخانه‌هاي مربوطه پرداخت كنند. وظيفه دولت، اجراي قانون و نظارت بر توليدكنندگان و خرده‌فروشان در اين زمينه است. به همين منظور، وزارت اقتصاد، تجارت و صنعت و همين طور وزارت محيط زيست نيز بايد سوابق مالي شركت‌ها را در اين خصوص بررسي كنند. هزينه بازيافت براي مصرف‌كنندگان بسته به نوع وسيله بازيافتي از حدود 2500 تا 4800 ين است. يكي از شركت‌هاي موفق ژاپني در اين حوزه شركت پاناسونيك است. اين شركت در سال 2001 مركز فناوري زيست محيطي پاناسونيك را به منظور بازيافت اصولي لوازم خانگي راه‌اندازي کرد كه در حال حاضر بيش از 17 ميليون دستگاه لوازم خانگي را در سال بازيافت مي‌كند. نرخ بازيافت لوازم خانگي در اين مركز بيش از 95 درصد بوده است. به نظر مي‌رسد در كشور ما ضعف در مديريت پسماند پيش از هر امري به نبود قوانين مناسب براي بازيافت و وجود يك سيستم انگيزشي پاداش و تنبيه چه در بعد خانوار و چه در صنايع كشور مربوط مي‌شود. وجود قوانيني مشابه قانون بازيافت لوازم خانگي در كشورهاي پيشرفته از جمله ژاپن، سيستمي براي بازيافت صحيح و موثر وسايل و لوازم خانگي ايجاد کرده تا علاوه بر اينكه از محصولات و لوازم خانگي استفاده شده، در توليدات جديد بتوان استفاده مجدد کرده و صرفه‌هاي اقتصادي فراواني حاصل كرد. در عين حال از اين طريق بتوان به حفاظت از محيط زيست از طريق بازيافت لوازم خانگي كهنه و جلوگيري از دورريز آنها اقدام كرد. همزمان، وجود قوانين اينچنيني در هر كشوري اصولا زمينه‌ساز ايجاد فرهنگ درست مصرف و به تبع آن فرهنگ درست بازيافت در ميان مردم خواهد بود و همين امر كمك مي‌كند كه با گذشت زمان و به مرور با اطلاع‌رساني‌هاي صحيح دولت و رسانه‌هاي گروهي از طرق مختلف، فرهنگ بازيافت به عنوان بخشي از هويت فرهنگي در جوامع ايجاد شده و رشد پيدا كند. لذا لازم است با توجه به صرفه‌هاي اقتصادي، زيست‌محيطي و اجتماعي ناشي از مديريت صحيح بازيافت از يك سو و وجود حجم بالاي ضايعات حوزه لوازم خانگي، با بهره‌گيري از تجارب موفق ديگر كشورها به‌خصوص كشورهاي پيشرو در حوزه مديريت بازيافت اقدام کرد. بر اين اساس توجه به نقش دولت در ايجاد قوانين مناسب و سياستگذاري‌هاي صحيح (مشابه قوانين پيش گفته در اين كشورها) مهم‌ترين گام در جهت مديريت پايدار بازيافت محسوب مي‌شود كه به عنوان پيش‌شرط انجام هر گونه اقدام در اين زمينه خواهد بود.
پاورقي
1- اولين نمونه ثبت شده از بازيافت، در سال ۱۰۳۱ در ژاپن در مورد كاغذ انجام شده است. به نظر مي‌رسد كه فرهنگ‌هاي باستانی هميشه به دليل محدوديت منابع و طولاني بودن فرآيند توليد به بازيافت زباله‌ها تمايل داشته‌اند.
اعضاي هيات علمي موسسه مطالعات
و پژوهش‌هاي بازرگاني