نگاهي به پديده دردناك خودكشي در جامعه
اميرحسين صفدري
پديده خودكشي از ديدگاه علوم مختلف همانند: روان‌شناسي، جامعه‌شناسي، پزشكي، جرم‌شناسي و حقوق كيفري قابل تحليل و بررسي است. از لحاظ حقوق كيفري، بحث راجع به خودكشي، در حاشيه بررسي انواع قتل‌ها قرار مي‌گيرد و از اين حيث، خودكشي يا انتحار، قتلي است كه مرتكب جرم يعني قاتل، مقتول هم هست؛ به عبارت ديگر هرگاه مجني عليه يا بزه ديده قتل، خود قاتل باشد، خودكشي تحقق مي‌يابد.
آمارهاي انتشار يافته در مورد خودكشي، كامل و دقيق مورد بررسي قرار نگرفته است زيرا بيمارستان‌ها، بسياري از خودكشي‌ها را تحت عناوين ديگري اعلام مي‌كنند و به همين دليل، بسياري از انتحارها در آمارهاي رسمي منعكس نمي‌شوند. خيلي از افراد متخصص معتقدند كه بعد از مرگ ناشي از تصادفات رانندگي، خودكشي دومين عامل مرگ و مير جوانان است. خودكشي از ديدگاه دين مبارك اسلام و قوانين كيفري داراي احكام خاصي بوده و حرام است. به عنوان يك پژوهشگر علم حقوق بايد بگويم كه متاسفانه امروزه يكي از آسيب‌هاي بسيار مهم اجتماعي پديده خودكشي است، شايد كاهش نقش دين و كاركرد اعتقادات مذهبي در دنياي معاصر موجب افزايش آمار خودكشي در جوامع مختلف شده باشد، يا شايد هم عوامل ديگري همچون: فقر، ازدواج اجباري، شكست عشقي، امراض رواني، كودك همسري، تنهايي، خيانت، اعتياد، طلاق، تجاوز جنسي، كودك‌آزاري، تهديد به افشاي اسرار خصوصي و... هم به نوبه خود بر اين پديده اجتماعي موثر واقع شود. اين نكته را هم بايد بگويم كه علاوه بر خودكشي كه فرد قصد نابود كردن خود را دارد اقدام افراد در خودزني منجر به جرح با نيت اعتراض به وضعيت موجود براي رسيدن به هدف مشخص قابل توجه است.
در قانون مجازات اسلامي قديم خودكشي جرم نبود و راجع به خودكشي، شروع به خودكشي يا معاونت و مشاركت در خودكشي، مجازاتي پيش‌بيني نشده بود و در حال حاضر نيز در قوانين جزايي ايران خودكشي يا شروع به آن جرم نيست؛ اما در ماده 15 قانون جرايم رايانه‌اي قانونگذار ما به صراحت مي‌گويد: هركس از طريق سامانههاي رايانه‌اي يا مخابراتي يا حاملهاي داده مرتكب اعمال زير شود، به ترتيب زير مجازات خواهد شد:
الف) چنانچه به منظور دستيابي افراد به محتويات مستهجن، آنها را تحريك، ترغيب، تهديد يا تطميع كند يا فريب بدهد يا شيوه دستيابي به آنها را تسهيل کرده يا آموزش بدهد، به حبس از 91 روز تا يك سال يا جزاي نقدي از 20 ميليون ريال تا 80 ميليون ريال يا هر دو مجازات محكوم خواهد شد. ارتكاب اين اعمال در خصوص محتويات مبتذل موجب جزاي نقدي از 5 ميليون ريال تا 20 ميليون ريال است.
ب) چنانچه افرا د را به ارتكاب جرايم منافي عفت يا استعمال مواد مخدر يا روانگردان يا خودكشي يا انحرافات جنسي يا اعمال خشونتآميز تحريك يا ترغيب يا تهديد يا دعوت كرده يا فريب داده يا شيوه ارتكاب يا استعمال آنها را تسهيل كند يا آموزش بدهد، به حبس از 91 روز تا يك سال يا جزاي نقدي از 20 ميليون ريال تا 80 ميليون ريال يا هر دو مجازات محكوم مي‌شود. و در تبصره آن بيان مي‌كند: مفاد اين ماده و ماده (۱۴) شامل آن دسته از محتوياتي نخواهد شد كه براي مقاصد علمي يا هر مصلحت عقلايي ديگر تهيه يا توليد يا نگهداري يا ارايه يا توزيع يا انتشار يا معامله مي‌شود. آنچه به‌طور معمول نفس پديده خودكشي را مورد توجه قرار مي‌دهد فوت مرتكب نيست بلكه بايد معاونت در اين پديده ملاك قرار بگيرد، برخي از كشورها تهديد به خودكشي و اقسام معاونت در آن و دعوت به خودكشي را داراي ضمانت اجراي كيفري قرار داده‌اند اما حقوق كيفري ايران خودكشي و هر نوع معاونت در آن را تا سال ۱۳۸۲ فاقد وصف مجرمانه تلقي نموده بود، و پس از اين تاريخ، با تصويب دو قانون مجازات جرايم نيروهاي مسلح و قانون جرايم رايانه‌اي در شرايط خاصي معاونت در خودكشي را جرم‌انگاري کرده كه باز هم در كليت، عدم جرم بودن معاونت در خودكشي محرز است. بر خلاف حقوق كيفري ايران در اكثر قوانين جزايي دنيا معاونت در خودكشي يا اشكال خاصي از آن مورد جرم انگاري واقع شده است.
در خصوص پديده خودزني هم بايد بگويم كه خودزني رفتاري است كه فرد به وسيله آن صدمات جسماني به خود وارد مي‌كند از قبيل: بريدن رگ دست، رگ پا، خراشيدن قسمت‌هاي مختلف بدن به وسيله اشياي تيز و برنده. بي‌شك پديده خودزني، نوعي بيماري رفتاري بالقوه است و اين رفتار عكس‌العملي در مقابل محرك‌هاست و فرد با انجام اين عمل خواهان ارتباط با ديگران است تا به نوعي مورد توجه قرار بگيرد و در واقع نوعي جنبه آشكار‌سازي فشار دروني است؛ معمولا اين حالت‌ها در اسكيزوفرني، افسردگي، پارانوئيد و اختلال شخصيتي مشاهده مي‌شود و در تمام سنين - زن يا مرد بودن- ظاهر مي‌شود.
در كنار پديده خودكشي پديده اتانازي يا بيماركشي با ترحم يا تسريع در مرگ محتضر يا قتل از روي ترحم نيز وجود دارد كه اين پديده عبارت است از سلب عمدي حيات از يك بيمار صعب‌العلاج بنا به درخواست وي. در رابطه با اتانازي بحث‌هاي اخلاقي فراواني صورت گرفته است و خيلي از افراد اتانازي را خلاف اخلاقيات و شأن و جايگاه والاي انساني مي‌دانند و در مقابل، برخي ديگر آن را در تنافي اخلاقيات نمي‌بينند. در هر حال فارغ از مباحث اخلاقي، اجتماعي، فرهنگي، مذهبي، حقوقي و... بايد بگويم كه قانونگذار ما در اين خصوص به صراحت چيزي در قوانين ما بيان نكرده است. پس از تحقيق و پژوهش ميداني در سطح جامعه در خصوص اين پديده اجتماعي مهم مي‌توانم به اين عوامل اساسي كه به‌طور كلي سبب خودكشي شده است اشاره كنم: عوامل اقتصادي و معيشتي، عوامل اجتماعي، عوامل فرهنگي، عوامل خانوادگي، عوامل محيطي يا زيستي، عوامل روانشناختي، عوامل فردي و... از جمله عوامل اصلي در خصوص افزايش آمار خودكشي در سطح جامعه ما هستند.
در پايان هم به عنوان يك محقق و پژوهشگر علم حقوق بايد بگويم كه براي جلوگيري از افزايش پديده خودكشي در جامعه بهتر است به اين موارد توجه ويژه داشته باشيم:
1- آگاهي رساني و تلاش براي بهبود اختلالات روحي و رواني افراد در سنين مختلف. 2- توجه به بهبود روابط خانوادگي افراد. 3- دوري از مصرف مواد مخدر و مشروبات الكلي. 4- داشتن هدف و انگيزه در زندگي. 5- كنترل استرس و اضطراب در زندگي. 6- گفت‌وگوي محترمانه با نوجوانان و جوانان به‌دور از قضاوت كردن آنها و درك شرايط روحي آنها در شرايط مختلف. 7- محدود كردن دسترسي به وسايل خودكشي مانند: آفت‌كش‌ها، سلاح‌ها و داروهاي خاص. 8- افزايش آگاهي از علل و علائم خودكشي از طريق رسانه‌ها مانند: روزنامه‌ها، اخبار تلويزيوني و وب‌سايت‌هاي معتبر و فضاي مجازي. 8- آموزش كافي به كادر مدرسه و دانشگاه‌ها براي شناسايي رفتارهاي افرادي كه در معرض خودكشي هستند. 9- همكاري و هماهنگي بين بخش‌هاي مختلف جامعه از جمله، بهداشت و درمان، آموزش و پرورش، كار و رفاه اجتماعي، دادگستري و كانون‌هاي وكلاي دادگستري، رسانه‌ها و... براي پيشگيري از افزايش پديده دردناك خودكشي در جامعه بسيار ضروري است.
پژوهشگر علم حقوق