20 سال پس از سونامي اقيانوس هند؛ درس‌هاي آموخته شده از زلزله و سونامي اندونزي
مهدي زارع
زمين‌لرزه و سونامي ويرانگر كه در 26 دسامبر 2004، ششم دي ماه ۱۳۸۳ باندا آچه اندونزي را لرزاند، منجر به خسارات جاني و مالي قابل توجهي شد و واكنش جهاني و بازتاب آمادگي و مديريت سانحه را برانگيخت. بلافاصله سونامي موجب تخريب گسترده در ۱۵ كشور ساحلي اقيانوس هند شد. ايران با 2700 كيلومتر مرز آبي در شمال و جنوب خود در معرض ريسك بالاي سونامي است. احتمال رخداد سونامي در درياي كاسپين و خليج‌فارس كمتر و در سواحل مكران با توجه به وجود گسل ساحلي مكران، در معرض خطر جدي سونامي است. مكران تنها نقطه ساحلي ايران به يك درياي آزاد -درياي عمان و اقيانوس هند- است. بزرگ‌ترين زمين‌لرزه‌اي كه تاكنون در فلات ايران و منطقه مكران ثبت شده، زلزله‌اي به بزرگاي 8.2 است كه در 27 نوامبر 1945 رخ داده. زلزله و سونامي 7 آذر 1324 مهم‌ترين رخداد شناخته شده در سده قبل در ساحل مكران ايران و پاكستان است. آب تقريبا تا یک كيلومتر در پسني (پاكستان) به صورت سيلاب در ساحل پيشروي كرد و 80 درصد خانه‌ها را در بر گرفت.
دولت مسعود پزشكيان، طرح توسعه جامع منطقه ساحلي مكران را با جديت دنبال مي‌كند. اين برنامه با اهداف گسترده‌تر ايران در سند چشم‌انداز 20 ساله انجام مي‌شود. طرح توسعه بر رشد پايدار تاكيد دارد و هدف آن قرار دادن مكران به عنوان يك قطب محوري براي تجارت و سرمايه‌گذاري است. نزديكي بندر چابهار پتانسيل آن را به عنوان يك نقطه ترانزيتي كليدي براي مسيرهاي تجاري كه آسياي مركزي، افغانستان و فراتر از آن را به آفريقا و اروپا متصل مي‌كند، افزايش مي‌دهد. برنامه رشد اقتصادي در ساحل مكران شامل افزايش سهم فعاليت‌هاي اقتصادي مبتني بر دريا از 2 درصد به 6 درصد از توليد ناخالص داخلي است.
از مهم‌ترين درس‌هاي زلزله و سونامي ۲۰۰۴ اندونزي آن است كه بدانيم همه ما بدون توجه به موقعيت جغرافيايي در برابر سوانح طبيعي آسيب‌پذير هستيم. سونامي ۲۰۰۴ نه‌تنها اندونزي، بلكه كشورهاي سراسر منطقه اقيانوس هند را نيز تحت اثر قرار داد و نشان داد كه سانحه يا مي‌توانند از مرزها فراتر برود.
مناطق ساحلي اغلب پرجمعيت هستند كه آسيب‌پذيري را در برابر سوانحي مانند سونامي افزايش مي‌دهد. نزديك به نيمي از جمعيت جهان در مناطق ساحلي مستعد مخاطرات مختلف زندگي مي‌كنند. سونامي نشان داد كه كشورها بايد قبل از وقوع سانحه در هر دو سطح منطقه‌اي و بين‌المللي همكاري كنند تا اينكه منتظر وقوع فاجعه باشند. مديريت موثر سانحه با ارتباط قوي بين دانشمنداني كه خطرات را درك مي‌كنند و سياستگذاراني كه بر اساس اين اطلاعات تصميم مي‌گيرند، متكي است. مشاركت جوامع محلي در تلاش‌هاي بازسازي تضمين مي‌كند كه فرآيندهاي بازسازي نيازهاي آنها را برآورده مي‌كنند. به اين ترتيب تاب‌آوري در برابر سوانح آينده تقويت مي‌شود.
سونامي كه در 26 دسامبر 2004 رخ داد، يكي از مرگبارترين سوانح طبيعي ثبت شده در تاريخ بود كه به ويژه چندين كشور جنوب آسيا ازجمله اندونزي، سريلانكا، هند و تايلند را تحت تاثیر قرار داد. آسيب‌پذيري اين كشورها در برابر چنين رويداد فاجعه باري را مي‌توان به تركيبي از عوامل جغرافيايي، اجتماعي - اقتصادي و زيرساختي نسبت داد. جنوب آسيا در امتداد حلقه آتش اقيانوس آرام قرار دارد. منطقه‌اي با فعاليت لرزه‌اي قابل توجه است كه به دليل حركت ورقه‌هاي زمين‌ساختي، زمين‌لرزه‌اي كه باعث سونامي شد، در سواحل غربي سوماتراي شمالي در اندونزي رخ داد جايي كه ورقه‌هاي هند و استراليا با ورقه اوراسيا برخورد مي‌كند و در همين محل فرورانش رخ داده است. اين موقعيت زمين‌ساختي موجب شده كه كشورهاي اين منطقه به ويژه در برابر زلزله و سونامي مستعد باشند. ولي مساله آن بود كه اين كشورها هيچ كدام براي وقوع چنين سانحه‌اي آماده نبودند و اساسا فكر نمي‌كردند كه سونامي در سواحل اقيانوس هند هم مي‌تواند رخ بدهد. از سوي ديگر اين كشورها غرق در فقر هستند و اساسا چنان گرفتار مسایل روزمره بودند كه به سونامي نمي‌توانستند بينديشند. بسياري از كشورهاي جنوب آسيا داراي مناطق ساحلي پرجمعيت هستند كه ميليون‌ها نفر در مجاورت اقيانوس زندگي مي‌كنند. شهرهايي مانند باندا آچه (اندونزي)، گال (سريلانكا) و چناي (هند) در نزديكي خطوط ساحلي قرار دارند. تراكم جمعيت بالا آسيب‌پذيري را افزايش مي‌دهد زيرا افراد بيشتري در فاجعه در معرض خطر هستند.
قبل از سونامي 2004، كشورهاي آسيب‌ديده فاقد سامانه‌هاي هشدار اوليه براي سونامي بودند. اگر چه برخي از قابليت‌هاي پايش لرزه‌اي وجود داشت، اما هيچ سامانه منطقه‌اي جامعي براي هشدار به مردم در مورد سونامي قريب‌الوقوع پس از زلزله وجود نداشت. اين عدم هشدار به‌موقع به ميزان بالاي تلفات انجاميد.
در بسياري از مناطق آسيب‌ديده، زيرساخت‌ها با در نظر گرفتن تاب‌آوري در برابر سانحه وجود نداشت. ساختمان‌هاي ضعيف و مسيرهاي تخليه نامناسب اثر سونامي را تشديد كرد. ساختمان‌ها در برابر سيل يا امواج متوسط تاب‌آور نبودند. فقر و دسترسي محدود به منابع، تلاش‌هاي بازسازي را در بسياري از كشورهاي جنوب آسيا پس از وقوع سونامي چالش برانگيزتر كرد. جوامعي كه منابع اقتصادي كمتري دارند، اغلب فاقد برنامه‌هاي آمادگي در برابر سانحه يا و قابليت‌هاي واكنش كافي هستند. توسعه گسترده ساحلي و تخريب محيط زيست اين موانع طبيعي را در بسياري از مناطق در سراسر جنوب آسيا كاهش داد. از بين رفتن اين اكوسيستم‌هاي محافظ با اجازه دادن به امواج براي رسيدن آسان‌تر به داخل، آسيب‌پذيري را افزايش داد.
قبل از سال 2004، سونامي در مقياس بزرگ براي چندين دهه در اين منطقه تجربه نشده بود (آخرين سونامي بزرگ در سال 1883رخ داد). آموزش در مورد آمادگي در برابر سانحه يا در بسياري از جوامع متاثر از سونامي وجود نداشت. بدون آموزش يا دانش مناسب در مورد نحوه واكنش در مواقع اضطراري - مانند تشخيص علائم هشدار‌دهنده طبيعي مانند رفتار غيرعادي اقيانوس - بسياري از افراد در هنگام وقوع فاجعه آماده نبودند. به دليل اهميت اقتصادي گردشگري، در مناطق ساحلي توسعه گردشگري با ساختن هتل‌ها در سواحل بدون در نظر گرفتن خطرات احتمالي و آسيب‌پذيري در برابر سونامي به قرار دادن افراد بيشتر در معرض خطر انجاميد.
اين درس‌ها نشان مي‌دهد كه رويكردي چندوجهي براي كاهش ريسك سانحه محتمل در توسعه ساحلي مكران لازم است.