چائوشسكو و سفر بي‌موقع به تهران
محمود فاضلي
از ميان كشورهاي اروپاي شرقي، ايران گسترده‌ترين روابط اقتصادي را در سال‌هاي قبل از انقلاب با روماني داشت. در اين سال‌ها شاه دو بار رسما از روماني ديدار كرد و چائوشسكو در صدر شوراي دولتي روماني در سال 1348 به تهران سفر داشت. چائوشسكو در سال 1350 نيز از مهمان‌هاي جشن‌هاي 2500 ساله شاهنشاهي ايران بود. در فاصله سال‌هاي 1966 تا 1972م. يك رشته قرارداد در مورد همكاري اقتصادي و فني بين دو كشور منعقد شد. ايران در سال 1972 دو و نيم ميليون تن نفت به روماني تحويل داد و قرار شد در سال‌هاي بعد نيز بهاي كالاها و خدمات دريافتي را با نفت بپردازد.
با آغاز رياست‌جمهوري هاشمي‌رفسنجاني مذاكرات براي فراهم كردن زمينه سفر چائوشسكو به ايران آغاز شد. در آن زمان روماني در پي خريد نفت خام با تخفيف ويژه از ايران بود تا بتواند آن را به قيمت بالاتر در بازارهاي جهاني عرضه كند. محمد گوهري، سفير وقت ايران در روماني در مصاحبهاي با يك روزنامه داخلي گفته بود: «براي نخستين‌بار بود كه مقام اول يك كشور اروپايي، ولو از اروپاي شرقي و رهبر حزب كمونيست، مي‌خواست از ايران ديدن كند و اين براي ايران تحت فشار انزوا و تحريم، مهم تلقي مي‌شد.»
رهبر روماني در اين دوره از تاريخ، يكي از سركوبگرترين حكومت‌ها در اروپاي شرقي در دوران جنگ سرد بود. سفر چائوشسكو به تهران براي رفسنجاني كه مرداد آن سال به رياست‌جمهوري رسيده بود، اهميت زيادي داشت. يك روز پيش از سفر، روماني به صحنه ناآرامي‌هاي ضد دولتي تبديل شد و نيروهاي امنيتي اعتراضات عمومي در هفدهم دسامبر 1989 را سركوب كردند. چائوشسكو در هجدهم دسامبر 1989 به تهران آمد.
چائوشسكو فارغ از اين تغييرات، سرگرم ديد و بازديدهاي ديپلماتيك در ايران بود. او اولين رييس‌جمهور يك كشور خارجي بود كه پس از فوت بنيانگذار انقلاب، در مزار ايشان حاضر و بر روي آرامگاه‌شان تاج گل گذاشته بود.
مذاكرات مقامات ايران و روماني درباره توسعه روابط و گسترش همكاري‌هاي اقتصادي انتظار مي‌رفت با احداث كارخانجات سيمان، تاسيسات نفت، پتروشيمي و خريد گندم حجم مبادلات طرفين را به 2 ميليارد دلار افزايش دهد. رفسنجاني، رييس‌جمهور وقت در ديدار با چائوشسكو نسبت به گسترش همكاري‌هاي دوجانبه تاكيد كرد.
صادق خلخالي، در حالي كه رهبر روماني هنوز در تهران بود، در نطقي در مجلس، با اشاره به ناآرامي‌هاي روماني ابراز اميدواري كرد: «چائوشسكو از قدرت كناره‌گيري كند. چائوشسكو اشكالاتي دارد و يكي از اشكالاتش عبارت از اين است كه هميشه با آفريقاي جنوبي رابطه تنگاتنگ داشته و هيچ‌وقت از موضع خودش نسبت به شناسايي دولت اسراييل پوشالي دست برنداشته و هميشه نعل وارونه‌اي با كشورهاي اسلامي مخصوصا ايران داشته است. ان‌شاءالله اوضاع سر و سامان پيدا كند و چائوشسكو اگر صلاح مي‌داند، استعفا بدهد.» خلخالي دستگاه ديپلماسي كشور را به محافظهكاري متهم كرده و گفته بود كه مسوولان ما از جهان بي‌خبرند و اتفاقات بينالمللي را پيگيري نمي‌كنند.
چائوشسكو بيستم دسامبر 1989 (29 آذر 1368) با بدرقه رسمي تهران را ترك كرد و به محض بازگشت به روماني در يك سخنراني تلويزيوني ناآرامي‌ها را به دخالتهاي خارجي نسبت داد. وي و همسرش در جاده‌اي در نزديكي شهر تارگويشته دستگير و تحويل ارتش شدند. دادگاه صحرايي ارتش در 25 دسامبر 1989 تشكيل شد. اتهامات اصلي چائوشسكو خيانت به كشور، فقر و فلاكت مردم، سركوب مخالفين، اجير كردن مزدوران خارجي براي سركوب معترضان و ديكتاتوري مطلق اعلام شد. چائوشسكو در دادگاه بارها اين جملات را تكرار كرد «شما عوامل خارجي هستيد، اين دادگاه را بهرسميت نمي‌شناسم و همچنان رهبر كشور و فرمانده كل قوا هستم.»
زلزله تغيير اساسي حكومت در روماني پس از بازگشت چائوشسكو از تهران، پس‌لرزه‌هايي در ايران نيز به همراه داشت. 84 نفر از نمايندگان مجلس سوم در 5 دي 68 به دنبال سفر رييس‌جمهور مخلوع روماني به ايران و تحولات جديد در اين كشور، طي سوالي از علياكبر ولايتي، وزير وقت خارجه دولت خواستار توضيح در مورد سفر وي شدند. طرح سوال از وزير توسط نيروهاي موسوم به جناح چپ صورت گرفت. نطق‌هاي جنجالي نمايندگان منتقد، موجب شد سرانجام ولايتي در مجلس حاضر شده و در اين خصوص پاسخ دهد.
يكي از نمايندگاني كه نقش مهمي در طرح سوال از ولايتي داشت علي صالح‌آبادي، نماينده مشهد در مجلس سوم بود كه نطقي نيز در انتقاد از اين سفر در مجلس ايراد كرد. وي توضيح ميدهد:«ما آن زمان بهشدت با دستگاه ديپلماسي كشور مشكل پيدا كرديم، خب اتفاق كمي نبود، رييسجمهوري به تهران بيايد و پس از بازگشت بركنار و اعدام شود. اين اتفاق بهشدت حيثيت جهاني ما را خدشهدار كرد.»
وي در خصوص واكنش مجلس به سفر چائوشسكو به ايران معتقد است:«ما آن زمان كه كاري نمي‌توانستيم بكنيم ولي اخبار ملاقات‌هايش را كاملا پيگيري مي‌كرديم. آن زمان شنيديم چائوشسكو طي ديداري كه با رفسنجاني داشته است، وقتي هاشمي به او گفته بود يكسري مخالفت‌هايي در روماني عليه شما در حال شكلگيري است، چائوشسكو پاسخ داده بود مخالفين هيچ غلطي نمي‌توانند بكنند و ما بر اوضاع مسلط هستيم و آنها عددي نيستند كه به چشم بيايند. بعد از اعدام چائوشسكو، من و آقاي اصغرزاده در كميسيون سياست خارجي مجلس دست به كار شديم تا در جهت دفاع از حقوق مردم و بنا به وظيفه نمايندگي‌مان، وزير خارجه را براي پاسخگويي به صحن مجلس بياوريم، زيرا ما دعوت از چائوشسكو را يك كار نسنجيده از سوي وزارت خارجه مي‌دانستيم. اين سفر ما را در جهان انگشت‌نما كرد. به كمك ديگر نمايندگان توانستيم 84 امضا جمع كنيم».
ولايتي در اقدامي كم‌سابقه جمشيد گوهري، سفير ايران در روماني را بركنار كرد. بركناري سفير اقدام بيسابقهاي بود و بيشك بهمنظور كاهش فشارهاي داخلي صورت گرفت و از معدود تصميماتي در چنين سطحي در وزارت امور خارجه بود.