ترامپ معامله قرن را قرباني اجراي پروژه خاورميانه‌اي امريكا مي‌كند؟

در صد روز نخست از دومين دور رياست‌جمهوري دونالد ترامپ، كمتر كسي تصور مي‌كرد كه پاسخ او به يك خبرنگار درباره جابه‌جايي اهالي غزه چه واكنش‌هايي مي‌توانست به همراه داشته باشد، اما دليل چنين اظهارنظري كمتر مورد توجه بسياري از تحليلگران مسائل بين‌الملل قرار گرفته است. در سال 2023، در بحبوحه عادي‌سازي روابط اسراييل با كشورهاي عربي، به ويژه عربستان‌سعودي، هند به همراه عمان، امارات، عربستان‌سعودي، اردن، اسراييل و برخي كشورهاي اتحاديه اروپا (عمدتا شامل آلمان، فرانسه و ايتاليا) و درنهايت ايالات‌متحده، از كريدور اقتصادي هند-خاورميانه-اتحاديه اروپا يا «آيمك» رونمايي كردند. در همان زمان در خارج از ايران، به گزارش جيمزتاون فانديشن (Jamestown Foundation) برخي نگراني‌ها حاكي از اين بود كه ايران مي‌تواند به طريقي مانع اجرايي شدن اين طرح باشد و در عين حال برخي ديگر نيز بر اين باور بودند كه هند با رها كردن طرح توسعه بندر چابهار و ايجاد رقيبي براي آن در واقع ايران را دور زده است و اجرايي شدن اين طرح مي‌تواند به خفگي ژئوپليتيكي ايران منجر شود.  با حمله حماس به اسراييل در 7 اكتبر سال 2023، اين طرح به خفا رفت و پس از يك سال و اندي و با توجه به تحولات پيش آمده در منطقه، اجرا شدن اين طرح دور از انتظار نيست. البته بايد يادآوري كرد كه ايده اصلي اين طرح را مي‌توان به پيشنهاد نتانياهو در سخنراني او در مجمع عمومي سازمان ملل در سال 2023 دانست. ايده رونمايي از اين طرح و اجراي آن براي كشورهاي عضو داراي معاني، دلايل و ماهيت ابزاري متفاوتي است. دليل مشترك همه اعضاي اين دالان اقتصادي، افزايش همكاري‌هاي اقتصادي، توسعه حمل‌ونقل، ايجاد زيرساخت‌هاي ارتباطاتي (در قالب I2U2، كريدوري ميان هند، اسراييل، امريكا و امارات) و امنيتي و انرژي است. به غير از آن بايد به ژئوپليتيك اين كريدور و عوامل تاثيرگذار بر آن و البته خود اين كريدور به عنوان يك عامل اثرگذار نيز توجه كرد. رونمايي از اين كريدور، كه منشا آن هند است، را بايد در راستاي مقابله يا مهار پروژه «يك راه، يك كمربند» يا راه ابريشم نوين چين و كريدور اقتصادي چين-پاكستان دانست. در حال حاضر هند يكي از متحدان نزديك امريكا در سياست آسيايي اين كشور جهت نفوذ به منطقه و همچنين مقابله با افزايش نفوذ و حضور چين در منطقه ايندو-پاسيفيك يا منطقه اقيانوسي آرام و هند است. هند به عنوان عضو گروه كواد به همراه امريكا، استراليا و ژاپن -كه اين گروه نيز موازي با گروه آنزوس (امريكا، نيوزيلند، استراليا) و آئوكوس (استراليا، بريتانيا و امريكا) ايجاد شده- عملكرد يكساني را نشان مي‌دهد. از سال 2013، با رونمايي پروژه يك راه، يك كمربند چين، دولت هند نسبت به توسعه اين پروژه در منطقه‌هاي مرزي و كشورهاي تحت نفوذ حساسيت نشان داده است. يكي از نمونه‌هاي اين حساسيت‌ها را مي‌توان سرمايه‌گذاري هند در بندر چابهار ايران براي رقابت و مقابله با رقيب منطقه‌اي تاريخي خود يعني پاكستان دانست. هند همچنين نسبت به سرمايه‌گذاري چين در بنادري همچون چيتاگونگ در بنگلادش، كلمبو در سريلانكا و همچنين مالديو اعتراض داشته است. در يك سال گذشته با سقوط دولت‌هاي موافق هند در اين كشورها، هند به دليل طرح «رشته مرواريد» چين -كه هند را به لحاظ ژئواستراتژيك و ژئواكونوميك از منطقه دور كرده است- احساس مي‌كند در تنگناي بيشتري قرار گرفته است. البته هند نيز براي مقابله با طرح رشته مرواريد چين، با سرمايه‌گذاري در بندر چابهار، عمان، آسياي مركزي و مغولستان و با ناميدن آن به عنوان «گردنبند الماس»، تلاش نموده تا از فشار چين بكاهد. يكي از راه‌هاي ديگر هند براي حفظ تعادل با چين، عضويت در سازمان همكاري شانگهاي، گروه بريكس و افزايش همكاري‌هاي راهبردي با روسيه است. درنهايت مي‌توان درنظر گرفت كه رونمايي از اين كريدور توسط هند مي‌تواند نشان‌دهنده افزايش حضور هند به عنوان متحد امريكا براي مقابله با چين در منطقه خاورميانه، افزايش همگرايي بيشتر اقتصادي هند در اين منطقه و همزمان حفظ رابطه با ايران باشد.  براي كشورهاي عربي عضو اين طرح و اسراييل، علاوه بر منفعت اقتصادي، مقابله با نفوذ سياسي و اقتصادي ايران در منطقه نيز مطرح است. اين كشورها اگرچه از اين طرح رونمايي كردند اما با ايجاد چنين بستري بيشتر به دنبال حفظ حضور سياسي، اقتصادي و نظامي امريكا در اين منطقه بوده‌اند. البته ناگفته نماند كه رونمايي از چنين طرحي در جهت سياست‌هاي منطقه‌اي امريكا در دوره رياست‌جمهوري بايدن و حمايت كامل او از اين طرح بوده است.  اگرچه بايد گفت كه رونمايي از اين طرح، فارغ از منفعت‌هاي اقتصادي براي منطقه، مخالفت‌هايي و انتقادهايي را از قبيل ناكارآمد بودن، پرهزينه بودن و غيرواقعي بودن به دنبال داشته است.  جدا از حساسيت‌برانگيز و چالش‌برانگيز بودن اين طرح براي ايران، تركيه نيز يكي از مخالفان سرسخت اين كريدور بوده است. به گفته اردوغان، اين كريدور تركيه را دور مي‌زند و براي مقابله با اين طرح، طرح جاده توسعه عراق را پيشنهاد داده‌اند. دولت تركيه و اردوغان به همراه پاكستان و آذربايجان، محور آنكارا-اسلام‌آباد-باكو را عليه هند تشكيل مي‌دهند. يكي از عمده‌ترين مسائلي كه رابطه تركيه و هند را تيره نگه داشته است، مخالفت تركيه با حضور هند در منطقه كشمير است.  علاوه بر مخالفان منطقه‌اي، برخي تحليل‌ها نشان مي‌دهد كه اجراي اين طرح به چند دليل غير ممكن است؛ اولين دليل به تركيب راه‌هاي زميني و دريايي و ريلي و افزايش هزينه‌ها براي كشورهاي عضو به ويژه هند مربوط است. دومين دليل، نگراني برخي كشورهاي منطقه از محدود شدن حاكميت آنها به علت اجراي طرح است. سومين دليل نيز عدم اجراي طرح به سبب عدم عادي‌سازي روابط ميان اسراييل و اعراب به ويژه عربستان‌سعودي است  و آخرين دليل، به نبود صلح و ثبات كافي و ريسك بالاي سرمايه‌گذاري و اجراي چنين طرحي برمي‌گردد.  به‌رغم اين دلايل موثر در عدم اجراي اين طرح، از يك منظر ديگر هم اين تحليل وجود دارد كه احتمال اجراي اين طرح در حال حاضر با محوريت امريكا-اسراييل و با حمايت متحدان منطقه‌اي، رو به افزايش است. دونالد ترامپ به عنوان چهل و هفتمين رييس‌جمهور امريكا، رياست‌جمهوري خود را با وقفه‌اي چهار ساله ولي با شدت و قدرت بيشتري آغاز كرده است. او درحالي رييس‌جمهور شده است كه سه سال از آغاز جنگ روسيه و اوكراين مي‌گذرد، آتش‌بس موقت ميان اسراييل و حماس پس از يك سال درگيري بعد از حملات 7 اكتبر (توفان‌الاقصي) برقرار شده و درگيري ميان ايران و اسراييل از عمده‌ترين مسائل روز سياست خارجي امريكا است. ترامپ در دوره اول رياست‌جمهوري خود  (2021-2017) با طرح پيمان صلح ابراهيم و با گماردن داماد خود، جريد كوشنر، تاجر املاك به عنوان مشاور و فرستاده ويژه به خاورميانه سياست‌هاي خاصي را در خاورميانه در نظر داشت و به نظر مي‌رسد در دوره دوم تلاش دارد تا همان سياست‌ها را در قبال خاورميانه از ديد اقتصادي و تجاري دنبال كند. گفته‌هاي او نسبت به كوچاندن اهالي غزه از منطقه شايد بدون مخالفت نبوده اما به لحاظ عملي، درست در موقعي اين حرف‌ها گفته مي‌شود كه ترامپ در مقايسه با بايدن، موضعي سختگير‌تر و رويكرد «شاهين» را در اصطلاح سياست خارجي امريكا در پيش گرفته است. در نتيجه چنين سخناني مي‌تواند بر اين مبنا باشد كه با كوچاندن اهالي غزه، ورود احتمالي نظامي يا اقتصادي امريكا به منطقه، حتي تا حد ضميمه كردن خاك غزه چه به نفع اسراييل يا به نفع امريكا و همزمان به محاق رفتن طرح دو دولتي، به نظر مي‌رسد كه اجرايي شدن طرح آيمك بعد از مدت‌ها بايگاني شدن طي جنگ غزه، يك قدم تا اجراي واقعي فاصله دارد.كارشناس  ارشد  مسائل  بين‌الملل