ابوعلي گلزاري، كارشناس و پسادكتراي مديريت پسماند: همان‌طور كه براي جريان آب؛ اگر به درستي مهار نشود، بن‌بستي نيست، براي شيرابه‌ها و پساب‌ها هم بن‌بستي وجود ندارد يا راهي خواهند يافت يا راهي خواهند ساخت!
غزل لطفي
بارش باران و برف در روزهاي گذشته، منجر به جاري شدن سيل و مسدود شدن بسياري از معابر و جاده‌هاي استان گيلان شد. مخاطرات جوي و آب‌وهوايي به‌طور معمول قابل پيش‌بيني هستند و به همين جهت، نسبت به شدت و ضعف آنها مي‌توان تدابيري انديشيد تا كمترين آسيب را متوجه سازند. بارندگي و جاري شدن سيلاب اخير نيز با توجه به نقشه‌هاي جوي هر چند ديرهنگام، اما پيش‌بيني شده بود و از روز قبل از وقوع، ستاد بحران هم تشكيل شد، اما رشت بيش از سيل و بارندگي با چالشي زيست محيطي مواجه شد كه سال‌هاست در اين شهر وجود دارد. بارندگي باعث بالا آمدن آب رودخانه‌هاي «زرجوب» و «گوهررود» شد. رودخانه‌هايي كه از ميان شهر رشت مي‌گذرند و با عبور از پيربازار به سمت تالاب انزلي مي‌روند. اين رودخانه به عنوان نمونه‌هايي از آلوده‌ترين رودهاي جهان شناخته مي‌شود. ريشه آلودگي شديد «زرجوب» و «گوهررود»، به نقص سيستم جمع‌آوري و دفع فاضلاب شهر رشت برمي‌گردد. عمده فاضلاب شهري و پساب شهرك صنعتي رشت با توجه به نبود سيستم جمع‌آوري اصولي و تصفيه‌خانه شيرابه به اين رودها منتهي مي‌شود و در واقع با بالا آمدن آب اين رودخانه‌ها علاوه بر جاري شدن سيلاب، فاضلاب در شهر رشت جاري شد و به خانه‌هاي رشتوندان راه پيدا كرد. مردم شهر رشت، به ويژه ساكنان حومه اين رودخانه‌ها سال‌هاست با مشكلات زيست‌محيطي كه شايد عيان‌ترين آن آلودگي بصري و بوي نامطبوع فاضلابي كه از چندين دهنه سرازير مي‌شوند، مواجه هستند و مسوولان نيز حداقل در دهه گذشته به وجود و افزايش اين آلودگي اذعان دارند؛ طرح‌هاي متعدد مطالعاتي و تخصيص بودجه‌هاي اختصاصي جهت لايروبي و پاكسازي، گواه اين امر است. اما نبود كار كارشناسي متمركز، عامل اصلي به ثمره نرسيدن پاكسازي كامل و صحيح اين رودها شده است. رشت شهري كه به صفت «شهر باران‌هاي نقره‌اي» شناخته مي‌شود و بايد از پديده طبيعي عبور رودخانه‌هايي از ميان شهر به عنوان يك جاذبه گردشگري و پتانسيل طبيعي بهره ببرد، اين روزها باران برايش چالش شده؛ سرريز رود به معناي سرريز فاضلاب در شهر شده و اين موضوع به حدي جدي است كه استاندار گيلان «ريشه مشكل آبگرفتگي محلات رشت را در عدم ساماندهي شبكه فاضلاب اعلام مي‌كند و به مشكلاتي كه مردم با تداخل باران و فاضلاب با آن روبه‌رو شدند، اشاره مي‌كند.»
حدود ۲۰۰۰ واحد مسكوني در اين بارندگي آسيب ديده و اين غير از آسيب‌هايي است كه در معابر يا محل كسب‌وكار برخي شهروندان به وجود آمده است. در زمان بروز بحران چاره‌اي جز تشكيل ستاد بحران، حضور ميداني مسوولان، تخليه منازل مسكوني در معرض خطر، هشدارهاي جوي و بهداشتي جهت جلوگيري از خسارت‌هاي جاني، توزيع آب و غذا، اسكان موقت آسيب‌ديدگان و ... نيست و پس از آن هم جبران خسارات وارده و بازسازي را مي‌طلبد. اما آنچه طي سال‌هاي گذشته مغفول مانده، بهسازي اصولي و زيرساختي است. اگر اين موضوع مهم انجام شده بود بارش به چالش تبديل نمي‌شد و اين سيل را علاوه بر مخاطره‌اي جوي به مشكلي زيست‌محيطي و با جاري شدن فاضلاب به مواجه‌هاي با سلامت شهروندان بدل نمي‌كرد. مجموعه مشكلات پيش آمده از بالا آمدن آب رودخانه‌ها تا جاري شدن فاضلاب قابل پيشگيري بود اگر تعريض و ديواره‌سازي، لايروبي رودها، جمع‌آوري آب‌هاي سطحي و ساخت تصفيه‌خانه‌هاي فاضلاب (فاز اول تصفيه‌خانه شهرك صنعتي رشت در ايام دهه فجر به‌بهره‌برداري رسيد) پيش از اين انجام شده بود.
به اين بهانه و به جهت بررسي مشكلاتي كه عدم مديريت صحيح امحاء پسماند و جمع‌آوري شيرابه‌هاي آن به وجود مي‌آورد با ابوعلي گلزاري، كارشناس و پسادكتراي مديريت پسماند گفت‌وگو كرديم كه در ادامه مي‌خوانيد.
در بارش اخير رودخانه «زرجوب» و «گوهررود»؛ دو روخانه شهر رشت طغيان كردند و در بعضي مناطق به خانه‌ها سرازير شد، آيا چنين سيلاب‌هايي كه مسبوق به سابقه هم هستند در شهري مثل رشت كه شاهد بارش در تمام فصول سال است قابل پيشگيري نيست؟
شهر رشت با شرايط آب‌وهوايي منحصربه‌فرد و بارش فصلي مداوم، داراي رودخانه‌هايي مانند «زرجوب» و «گوهررود» است كه مي‌توانند به عنوان عناصر اصلي توسعه شهري و جاذبه‌هاي گردشگري عمل كنند. اين رودخانه‌ها كه در گذشته نماد زيبايي طبيعي و فرهنگي شهر بوده‌اند، امروز به دليل عدم مديريت، به چالش‌هاي قابل توجهي بدل شده‌اند.
سه موضوع اصلي كه شهر رشت در اين زمينه با آن مواجه است شامل طغيان رودخانه‌ها در بارش‌هاي شديد، آلودگي آب‌هاي جاري و عدم مديريت صحيح فاضلاب است. اين مشكلات، علاوه بر آسيب به ساختارهاي شهري و زندگي مردم، به صورت مستقيم به كاهش كيفيت محيط زيست، اكوسيستم‌هاي محلي و حتي جاذبه گردشگري شهر انجاميده است. عوامل زير نقش مهمي در افزايش خطر طغيان دارند:
۱- بارش‌هاي فراوان و فصلي كه با ظرفيت سيستم‌هاي جمع‌آوري آب‌هاي سطحي همسان نيستند و باعث شده است تا آب باران به صورت سريع به رودخانه‌ها و حوضه‌هاي آبخيز منتقل شوند و به طغيان آنها منجر شود.
۲- ساخت‌وساز نامنظم در مناطق حساس حوضه آبخيز، به‌ويژه در نزديكي رودخانه‌ها، باعث كاهش ظرفيت جذب آب زمين‌هاي طبيعي شده است. اين موضوع منجر به افزايش جريان سطحي آب باران و كاهش زمان رسيدن آب به رودخانه‌ها مي‌شود.
۳- عدم وجود سيستم‌هاي كافي براي جمع‌آوري و ذخيره آب باران در شهر رشت باعث شده است تا بخش قابل توجهي از آب باران به صورت مستقيم به رودخانه‌ها و خيابان‌ها منتقل شود كه اين وضعيت خطر طغيان را افزايش مي‌دهد.
در حال حاضر ضمن نگراني براي پيامدهاي طغيان رودخانه‌ها و سيل بايد نگران انتشار آلودگي ناشي از فاضلاب و پسابي كه به اين رودها مي‌ريزند هم باشيم، در اين مورد و حجم و انواع آلودگي توضيح مي‌دهيد.
آلودگي رودخانه‌هاي شهر رشت، شامل چندين نوع مختلف است كه هر كدام تاثيرات خاصي بر سلامت انسان، اكوسيستم‌ها و كيفيت زندگي شهري دارد.
۱- فاضلاب خانگي و صنعتي حاوي مواد آلي باعث كاهش اكسيژن محلول در آب مي‌شوند. اين موضوع منجر به مرگ جانوران آبزي و تخريب اكوسيستم‌هاي آبي مي‌شود. ورود مواد سمي و آلوده به فلزات سنگين (مانند روي، سرب، كادميوم و قلع) از صنايع نزديك به رودخانه‌ها، به‌ويژه صنايع پلاستيك، معدني و كشاورزي، باعث آلودگي دايمي آب مي‌شود. اين آلاينده‌ها مي‌توانند در طول زمان به عناصر غذايي انسان و دام نفوذ كرده و به مشكلات سلامتي جدي منجر شوند.
۲- وجود باكتري‌ها و ويروس‌هاي مضر در فاضلاب خانگي كه به صورت مستقيم به رودخانه‌ها رها مي‌شوند، منجر به انتشار بيماري‌هاي عفوني مي‌شود. اين آلودگي‌ها به‌ويژه در مناطقي كه از آب رودخانه براي شرب يا آبياري استفاده مي‌كنند، تهديد جدي ايجاد مي‌كند.
۳- ورود مواد شيميايي مانند سموم كشاورزي و كودهاي شيميايي و مواد آلوده به نيتروژن و فسفر به رودخانه‌ها، باعث آلودگي آب و ظهور پديده‌هايي مانند يوتريفيكاسيون مي‌شود. اين وضعيت به تخريب اكوسيستم‌هاي آبي و كاهش كيفيت آب منجر مي‌شود.
۴- ورود مواد جامد و زباله‌هاي تر و خشك شهري، مانند پلاستيك‌ها، كاغذ و مواد قابل و غيرقابل تجزيه به رودخانه‌ها، منجر به آلودگي بهداشتي، بصري و محيطي شهر مي‌شود.
گستره آلودگي ناشي از جريان فاضلاب در زرجوب و گوهررود چقدر است و چه مناطقي را متاثر مي‌كند؟
همان‌طور كه براي جريان آب؛ اگر به درستي مهار نشود، بن‌بستي نيست، براي شيرابه‌ها و پساب‌ها هم بن‌بستي وجود ندارد يا راهي خواهند يافت يا راهي خواهند ساخت!
آلودگي رودخانه‌ها در شهر رشت به مناطق مختلف شهر و حومه آن تاثير مي‌گذارد:
مناطق نزديك به رودخانه‌ها، به دليل فاقد بودن تصفيه‌خانه‌هاي لازم و نقص در شبكه‌هاي فاضلاب، تحت تاثير آلودگي قرار مي‌گيرند. اين آلودگي‌ها به‌ويژه در زمستان و فصل باران، به دليل افزايش حجم آب جاري شدت مي‌يابند.
آلودگي‌هاي حمل شده از رودخانه‌ها به تالاب انزلي و در ادامه به درياي خزر، به كاهش كيفيت آب دريايي، تخريب اكوسيستم‌هاي دريايي و تالابي و حتي تاثير بر صنايع غذايي دريامحور منطقه منجر مي‌شود.
آلودگي رودخانه‌ها در شهر رشت، پيامدهاي گسترده‌اي بر سلامت انسان، اكوسيستم‌ها و توسعه شهري دارد. آلودگي آب‌هاي رودخانه‌اي، كيفيت آب براي شرب (همان‌طور كه اين چند روز با بالا آمدن آب و اختلاط با فاضلاب، شاهد پيام‌هاي مراقبتي بهداشتي در زمينه استفاده از آب بوديم)، كشاورزي و صنعت را كاهش مي‌دهد و نياز به تصفيه بيشتر آب قبل از استفاده را ايجاد مي‌كند.
آلودگي باعث مرگ و مير جانوران آبزي، تخريب زيستگاه‌هاي طبيعي و كاهش تنوع زيستي مي‌شود. همچنين آلودگي ميكروبي و شيميايي آب‌هاي رودخانه‌اي، منجر به انتشار بيماري‌هاي عفوني مي‌شود كه مي‌توانددر سلامت عمومي شهر تاثير بگذارد. در ضمن آلودگي رودخانه‌ها به آب‌هاي زيرزميني كه در گيلان بسيار كم‌عمق هستند، نفوذ كرده و منابع آب شرب شهر را نيز آلوده مي‌كند.
آلودگي بصري و محيطي رودخانه‌ها، به‌ويژه وجود زباله‌ها و مواد آلوده از جاذبه گردشگري مي‌كاهد و در ادامه به چالش تبديل مي‌شود، چون شهري كه رودي از فاضلاب در آن جريان دارد، جذابيتي ندارد.
آلودگي رودخانه‌ها در شهر رشت، به دليل عدم مديريت صحيح فاضلاب، استفاده نادرست از منابع آب و عدم حفاظت از محيط زيست، به چالش‌هاي قابل توجهي منجر شده است. اين آلودگي‌ها نه تنها به سلامت انسان و اكوسيستم‌ها آسيب مي‌رساند، بلكه به كاهش كيفيت زندگي شهري و جاذبه گردشگري شهر نيز منجر مي‌شود. حل اين مشكلات نيازمند اتخاذ راهكارهاي علمي و عملي، از جمله ساخت تصفيه‌خانه‌هاي فاضلاب، اصلاح شبكه‌هاي فاضلاب و ايجاد آگاهي عمومي است.
با توجه به عدم مديريت صحيح دفع فاضلاب در نقاط مختلف استان گيلان و عدم وجود تصفيه‌خانه‌هاي لازم به نسبت حجم شيرابه‌هاي دفعي، بارش باران بر گسترش آلودگي اثرگذار است؟
بارش باران در استان گيلان، به دليل شرايط آب‌وهوايي منحصربه‌فرد اين منطقه، نقش مهمي در گسترش آلودگي رودخانه‌ها و محيط زيست دارد. اين موضوع به‌ويژه در مناطقي كه مديريت صحيح فاضلاب وجود ندارد، برجسته‌تر مي‌شود. باران باعث جمع‌آوري آلودگي‌هاي صنعتي، خانگي و كشاورزي از سطوح زمين مي‌شود و آنها را به رودخانه‌ها منتقل مي‌كند. اين فرآيند به تقويت دايره آلودگي و گسترش آن در حوضه‌هاي آبخيز شهر رشت و مناطق اطراف انجاميده است، اما با توجه به اينكه در استان گيلان، حجم تصفيه‌خانه‌هاي فعال به نسبت شيرابه و فاضلاب توليد شده، متناسب نيست اين معضل در تمام استان گسترده شده و اين بارش و سيل باعث نمايان شدن يكي از نقاط درگير بود.
عدم مديريت صحيح فاضلاب و ناكافي بودن شبكه‌هاي جمع‌آوري آب‌هاي سطحي و باران، عوامل اصلي گسترش آلودگي در دوران بارش هستند. بسياري از شهرها و روستاهاي استان گيلان به دليل نبود تصفيه‌خانه‌هاي لازم، فاضلاب خود را به صورت مستقيم به رودخانه‌ها و دريا رها مي‌كنند. اين وضعيت باعث مي‌شود كه آلاينده‌هاي موجود در فاضلاب، بدون هيچ تصفيه‌اي، به آب‌هاي جاري منتقل شوند و به آلودگي دايمي منجر شود. شبكه‌هاي فاضلاب قديمي و ناقص در مناطق مختلف استان گيلان كه به‌طور كلي طراحي و اجراي نادرستي داشته‌اند، باعث افزايش آلودگي مي‌شوند. اين شبكه‌ها نه تنها نتوانسته‌اند فاضلاب را به صورت كافي جمع‌آوري كنند، بلكه در مواقع بارش باران، باعث افزايش جريان آلوده به رودخانه‌ها مي‌شوند. عدم جداسازي شبكه‌هاي فاضلاب از شبكه‌هاي آب‌هاي باران، يكي ديگر از مشكلات عمده است. در حال حاضر بسياري از مناطق شهري و روستايي استان گيلان از يك شبكه واحد براي جمع‌آوري فاضلاب و آب باران استفاده مي‌كنند. اين وضعيت باعث مي‌شود كه در مواقع بارش، حجم آلودگي به شدت افزايش يابد و فاضلاب به صورت مستقيم به رودخانه‌ها منتقل شود.
شهرهاي جهان كه رودخانه‌اي از آنها مي‌گذرد، اين پديده طبيعي را به جاذبه گردشگري بدل مي‌كنند، اما رودهاي جاري در رشت و حومه آن (زرجوب و گوهررود) به چالشي زيست‌محيطي تبديل شده‌اند چه راهكاري براي حل اين مشكل وجود دارد؟
شهر رشت مي‌تواند از تجربيات شهرهاي جهاني كه با موفقيت رودخانه‌ها را به جاذبه‌هاي گردشگري تبديل كرده‌اند، الهام بگيرد. اين شهرها نشان داده‌اند كه با برنامه‌ريزي مديريتي و استفاده از فناوري‌هاي پيشرفته، مي‌توان آلودگي رودخانه‌ها را كاهش داد و آنها را به عناصري از توسعه شهري و جذب گردشگران تبديل كرد. در ادامه برخي راهكارهاي موثر براي حل مشكلات زيست‌محيطي شهر رشت ارايه شده است:
ساخت تصفيه‌خانه‌هاي فاضلاب در مناطق مختلف شهر رشت و استان گيلان ضروري است تا قبل از رها شدن فاضلاب به رودخانه‌ها، آنها تصفيه شوند. اين تدبير به كاهش آلودگي آب‌هاي جاري كمك مي‌كند. استفاده از فناوري‌هاي پيشرفته مي‌تواند به بهبود كيفيت آب و كاهش آلودگي كمك كند.
شبكه‌هاي فاضلاب قديمي و ناقص شهر رشت نيازمند بهبود و تعمير هستند. اين تدابير شامل جديدسازي خطوط لوله، افزايش ظرفيت شبكه‌ها و نصب سيستم‌هاي هوشمند براي مديريت فاضلاب است. همچنين ايجاد شبكه‌هاي جداگانه براي جمع‌آوري فاضلاب و آب باران بايد در دستور كار باشد تا حجم آلودگي منتقل شده به رودخانه‌ها كاهش يابد. در مناطقي كه هنوز از شبكه‌هاي فاضلاب بهره‌مند نيستند، ساخت شبكه‌هاي جديد و ارتباط آنها با تصفيه‌خانه‌ها ضروري است.
ارزيابي دقيق حوضه‌هاي آبخيز و شناسايي نقاط حساس و تحت خطر مي‌تواند به برنامه‌ريزي بهتر براي كاهش آلودگي و جلوگيري از طغيان كمك كند. اجراي تدابيري مانند كاهش استفاده از مواد شيميايي در كشاورزي، مديريت صحيح صنايع نزديك به رودخانه‌ها و تشكيل مناطق حفاظت شده در حاشيه رودخانه‌ها براي جلوگيري از تخريب زيست‌محيطي موثر است.
همچنين تشويق مردم به شركت در برنامه‌هاي حفاظت از محيط زيست و مديريت فاضلاب مانند تفكيك و جمع‌آوري زباله‌ها، استفاده از مواد قابل تجزيه و جلوگيري از رها كردن مواد آلوده به رودخانه‌ها، برگزاري كمپين‌هاي آموزشي براي ترويج مديريت صحيح فاضلاب و آب و ايجاد آگاهي درباره تاثيرات آلودگي بر سلامت انسان و محيط زيست، نيازي ضروري است. در ادامه ايجاد فضاهاي سبز و پارك‌هاي رودخانه‌اي در حاشيه رودخانه‌ها مي‌تواند به جذب بارش باران، كاهش آلودگي آب و بهبود كيفيت محيط زيست شهري كمك كند. استفاده از گياهان در حاشيه رودخانه‌ها براي جذب آلاينده‌ها و كاهش آلودگي آب ضرورت دارد. استفاده از فناوري‌هاي نوين مي‌تواند به بهبود كيفيت آب كمك كند. نصب سيستم‌هاي هوشمند براي نظارت پيوسته بر كيفيت آب رودخانه‌ها و تشخيص آلودگي‌ها به‌صورت اتوماتيك مي‌تواند به تصميم‌گيري‌هاي سريع و موثر كمك كند، ايجاد نقشه‌هاي خطر سيلاب و برنامه‌ريزي شهري بر اساس آنها، يكي از راهكارهاي موثر براي جلوگيري از آسيب‌هاي ناشي از طغيان است. اين نقشه‌ها مي‌توانند مناطق حساس و تحت خطر را شناسايي كرده و اقدامات لازم را براي حفاظت از آنها پيشنهاد كنند. آلودگي ناشي از بارش باران در استان گيلان، به دليل عدم مديريت صحيح فاضلاب و شبكه‌هاي آب باران، به يكي از چالش‌هاي عمده تبديل شده است. حل مشكلات زيست‌محيطي رودخانه‌هاي شهر رشت و به موازات آن فاضلاب و پساب جاري در نقاط مختلف استان گيلان، شامل اتخاذ راهكارهاي چندگانه از جمله مديريت حوضه آبخيز، توسعه شبكه‌هاي فاضلاب، استفاده از فناوري پيشرفته و مشاركت عمومي و تامين منابع ملي است. با اجراي اين راهكارها مي‌توان آلودگي رودخانه‌ها و منابع آبي را كاهش داد، اكوسيستم‌هاي محلي را حفظ و جاذبه‌هاي گردشگري و فرهنگي را بنا كرد. اين موضوع نه تنها به بهبود كيفيت زندگي شهري كمك مي‌كند، بلكه به توسعه اقتصادي و جذب گردشگران نيز مي‌انجامد. مديريت پايدار منابع آب و حفاظت از محيط زيست، پيش‌نياز اصلي براي يك شهر سالم و پايدار است.