در جريان حمله نظامي نيروهاي حماس به شهرك‌هاي اسراييلي در 7 اكتبر 2023، اين نيروها موفق شدند 251 نفر از نظاميان و غيرنظاميان اسراييلي را به اسارت بگيرند. وجود اين گروگان‌ها، دست حماس را براي هرگونه مذاكره و گفت‌وگوهاي پيش‌رو باز خواهد گذاشت و به مثابه يك اهرم فشاري عليه كابينه نتانياهو و كابينه آن عمل مي‌كند. در آن سوي ديگر، بنيامين نتانياهو با چالش‌هاي جدي در داخل اسراييل روبه‌رو است كه مي‌تواند آينده سياسي وي را به خطر بيندازد. به جرات مي‌توان گفت كه مساله گروگانهاي اسراييلي يك قمار بزرگ براي نتانياهو محسوب مي‌شود؛ از يك‌سو، معترضان خواهان پايان جنگ كه با خانواده گروگان‌ها همصدا هستند قرار دارند و در سويي ديگر، برخي وزراي كابيه نتانياهو، وي را به مماشات در برابر حماس و تن دادن به خواسته‌هاي آنها متهم مي‌كنند و با استعفاي جمعي مخالفت خود را به اين توافق ابراز كردند.
پس‌لرزه‌هاي بازگشت ترامپ به كاخ سفيد
دونالد ترامپ بعد از پيروزي در انتخابات رياست‌جمهوري، صراحتا حماس را تهديد كرده بود كه اگر تا قبل از تاريخ تحليف رياست‌جمهوري مساله گروگان‌ها حل نشود، غزه را به جهنم تبديل خواهد كرد. اين تهديد شديد‌اللهجه دلالت حمايت همه‌جانبه ترامپ و تيم او از اسراييل را دارد، بي‌آنكه مقيد به قيد و بندهاي مسائل حقوق بشري و انسان‌دوستانه باشد. سرانجام در نيمه دوم ژانويه و تنها چند روز قبل از تحليف ترامپ، طرف‌هاي فلسطيني و اسراييلي با ميانجي‌گري مصر و قطر براي آتش‌بس و آزادي گروگانهاي اسراييلي و اسيران فلسطيني به توافق رسيدند. مراحل آتش‌بس در قالب سه مرحله و به شرح ذيل مي‌باشد:
مرحله اول: براساس مفاد توافق حماس متعهد شد 33 گروگان اسراييلي (افراد زنده يا اجساد) را آزاد نمايد. اين گروگان‌ها بيشتر شامل افراد مسن و زنان مي‌شود. اسراييل نيز متعهد شد تا ضمن عقب‌نشيني از مناطق مسكوني تحت تصرف خود در نوار غزه و علاوه بر باز كردن گذرگاه مرزي رفح، در ازاي يك سرباز زن اسير، 50 زنداني فلسطيني و در ازاي آزادي يك شهروند اسراييلي، 30 زنداني فلسطيني آزاد شوند.
مرحله دوم: در اين مرحله حماس در ازاي آزادي تعدادي مشخص از زندانيان فلسطيني و عقب‌نشيني كامل از نوار غزه، تمامي گروگانهاي اسراييلي را آزاد خواهد كرد.
مرحله سوم: در مرحله نهايي آتش‌بس، بحث تسهيل در ترانزيت و نقل و انتقال آزاد مواد غذايي و كمك‌هاي انسان‌دوستانه و همچنين طرح بازسازي نوار غزه مطرح شده است. عمر اين آتش‌بس شكننده هنوز به يك ماه نرسيده است كه در عمل به شكست محكوم شده است. اسراييل براي بازگشت ساكنان نوار غزه به خانه‌هاي‌شان مانع‌تراشي نمود و 9 گروگان اسراييلي كه در مرحله اول بايد آزاد مي‌شدند، همچنان در اسارت حماس هستند. با وجود اينكه مرحله نخست آتش‌بس به نوعي با وقفه مواجه شده است، بسياري از تحليلگران و ناظران چشم خود را به مرحله دوم آتش‌بس دوخته‌اند. اين مرحله سرنوشت‌ساز، آينده نبرد غزه را تعيين خواهد كرد، عقب‌نشيني اسراييل از نوار غزه طبق مفاد اين آتش‌بس و بازگشت به مرزهاي ژئوپليتيكي قبل از 7 اكتبر 2023 يك شكست سياسي بزرگ براي اسراييل محسوب خواهد شد. به واسطه بيش از يك سال رويارويي با اسراييل در صورت اجرايي شدن مرحله دوم طرح آتش‌بس مي‌تواند خود را پيروز ميدان جنگ تلقي كند و اين همان مساله‌اي است كه مقامات تل‌آويو از آن نگران هستند. عقب‌نشيني از نوار غزه در ازاي آزادي تمام گروگانهاي اسراييلي يك ريسك سياسي بزرگ براي نتانياهو است كه مي‌تواند به قيمت خداحافظي هميشگي او از ميدان سياست باشد.
سوءظن حماس
آتش‌بس غزه براي حماس بسان شمشير دو لبه است؛ از يك‌سو اين فرصت را دارد تا بتواند ضمن پايان دادن به جنگ، يك پيروزي سياسي چشمگيري براي خود ايجاد كند و عملا حيات سياسي خود در نوار غزه را براي دست‌كم يك دهه ديگر تضمين نمايد، اما از سوي ديگر، عدم پايبندي و التزام اسراييل به مفاد آتش‌بس در سايه حمايت همه‌جانبه ترامپ از تل‌آويو، مي‌تواند تنها فرصت تبادل اسرا را با چالش مواجه نمايد. به بيان ديگر، حماس نسبت به موضع‌گيري و عملكرد مقامات اسراييلي در قبال اين توافق آتش‌بس با ديد تشكيك و ترديد مي‌نگرد. اين نگراني در غزه وجود دارد كه بعد از آزادي تمامي گروگانهاي اسراييلي، اسراييل حمله همه‌جانبه زميني، هوايي و دريايي خود به نوار غزه را با هدف نابودي نهايي حماس آغاز نمايد. سوءظن نسبت به اسراييل و ترس از تحقيق سناريوي مزبور يكي از اصلي‌ترين دلايلي است كه حماس را بر آن داشت تا فرآيند آزادسازي گروگانهاي اسراييلي را به تعويق بيندازد. آغاز مرحله دوم طرح آتش‌بس مساله حيات و بقاي سياسي حماس است و از اين رو، رهبران اين گروه ترجيح مي‌دهند بسيار محتاطانه عمل نمايند.
شمشير داموكلس واشنگتن
بازگشت دونالد ترامپ به كاخ سفيد براي فلسطيني‌ها به‌طور خاص و خاورميانه عربي به‌طور عام يك چالش و براي اسراييل يك فرصت سياسي ممتاز است. با سخنان اخير ترامپ در رابطه با لزوم كوچ اجباري فلسطيني‌ها از نوار غزه و كرانه باختري مي‌توان چنين استنباط كرد كه عملا وي و تيمش در كاخ سفيد هيچ آينده‌اي را براي كيان فلسطين در سپهر سياسي خاورميانه متصور نيستند. از طرفي، با تهديدهاي شديد‌اللهجه حماس را ملزم به آمدن پاي ميز مذاكره و تن دادن به توافق آتش‌بس و شروط آن مي‌كنند. مساله گروگانهاي اسراييلي يكي از برگ‌هاي برنده حماس عليه اسراييل است تا از طريق آن بخشي از افكار عمومي اين كشور را عليه نتانياهو قرار دهد. اما بعد از روي كار آمدن ترامپ، سياست واشنگتن بيشتر به وادار كردن حماس به مذاكره و تحميل شروط سخت و چالش‌برانگيز به آن بود. از سوي ديگر، از سرگيري فروش تسليحات نظامي كه در دولت بايدن لغو شده بود، حاكي از آن است كه ترامپ با اتكا به جنبه‌هاي نرم‌افزاري و سخت‌افزاري قدرت سعي دارد تا مساله گروگانهاي اسراييلي را هر چه زودتر خاتمه دهد. در سطح منطقه‌اي، مساله كوچ اجباري فلسطيني‌ها و انتقال اين جمعيت به مصر و اردن كه بارها توسط ترامپ مطرح شد، بر دو سناريو دلالت دارد:
سناريوي اول: ايالات‌متحده امريكا مصمم است كه بخش اعظم فلسطيني‌هاي ساكن نوار غزه و كرانه باختري را به مصر و اردن كوچ دهند و در مقابل، واشنگتن و متحدان عربي‌اش در خليجفارس با سرمايه‌گذاري‌هاي اقتصادي چشمگير در اين دو كشور مزبور مقدمات رشد و ثبات اقتصادي آنها را فراهم آورند تا فرآيند ادغام فلسطيني‌هاي تازه‌وارد به مصر و اردن تسهيل شود.
اين سناريو ممكن است چالش‌هاي سياسي و امنيتي را براي مصر و اردن ايجاد نمايد، از اين رو حاكمان اين دو كشور ايده كوچ اجباري فلسطيني‌ها به كشورشان را با ديد شك و ترديد مي‌نگرند. همچنين ترس حكام مصر و اردن به طور خاص و ديگر كشورهاي عربي از موج چهارم بيداري‌هاي عربي به بهانه اشغال كامل نوار غزه و كرانه باختري مي‌تواند چالش جدي براي مشروعيت سياسي آنها ايجاد نمايد. از سوي ديگر، در صورت تحقق اين سناريو، اسراييل عملا به جغرافياي تاريخي فلسطين به‌طور كامل مسلط و طرح معامله قرن محقق مي‌شود و منازعات اعراب و اسراييل كه بيش از هفت دهه ادامه يافته است، به سود اسراييل تمام خواهد شد.
سناريوي دوم: دونالد ترامپ با مطرح كردن انتقال جمعيت فلسطين به مصر و اردن و تحميل هزينه‌هاي تحقيق اين سناريو براي كشورهاي عربي خليجفارس سعي دارد تا از اين مساله به عنوان يك اهرم فشار عليه كشورهاي عربي منطقه استفاده نمايد تا هزينه بازسازي نوار غزه و اداره اين منطقه را به آنان تحميل نمايد. از سوي ديگر، لفاظي‌هاي ترامپ در رابطه با كوچ اجباري فلسطيني‌ها از نوار غزه به نتانياهو فرصت مي‌دهد تا براي خود زمان بخرد تا دست راستي‌هاي كابينه‌اش را تلطيف و آرام نمايد؛ اين‌چنين كابينه نتانياهو از يك بحران داخلي خلاصي يافته و اختلافات درون كابينه تقليل مي‌يابد. در صورت تحقيق اين سناريو، انتقال جمعيت از فلسطين به خارج صورت نخواهد گرفت و كشورهاي عرب منطقه هزينه بازسازي غزه را متحمل خواهند شد. اداره نوار غزه و كرانه باختري يا مشتركا برعهده كشورهاي عربي منطقه قرار خواهد گرفت يا به‌طور كامل به اسراييل واگذار خواهد شد و جمعيت عرب ساكن كرانه باختري و نوار غزه به تدريج تابعيت اسراييلي خواهند گرفت يا مانند شهروند درجه دوم با آنها برخورد خواهد شد.
تحليلگر مسائل جهان عرب