دوسال آخر
كتاب «دوسال آخر»، يادداشت‌هاي روزانه سرجان كمبل، نماينده انگليس در دربار ايران سال‌هاي ۳۴ـ۱۸۳۳ (فتحعلي‌شاه قاجار) است كه ابراهيم تيموري در دو جلد آن را تأليف و ترجمه كرده است. اين كتاب در سال ۱۳۸۴ توسط انتشارات دانشگاه تهران چاپ و منتشر شده است. نويسنده در بخشي از «ديباچه» كتاب نوشته است:
اين كتاب حاصل سال‌هاي متمادي تحقيق و مطالعه و بررسي اسناد و مدارك موجود در بايگاني‌ها و كتابخانه‌هاي تهران و لندن و جاهاي ديگر است. نگارنده با علاقه‌اي كه هميشه در نوشتن گوشه‌هايي از تاريخ مستند ايران داشت هر وقت فراغتي به دست مي‌آورد به جست‌وجوي اسناد و مداركي مي‌پرداخت كه در تأمين اين منظور مي‌توانست مورد استفاده قرار گيرد. كتاب تحريم تنباكو كه شرح يكي از درخشان‌ترين مبارزات ملت ايران عليه دخالت بيگانگان در امور اين كشور مي‌باشد اولين كتابي بود كه در عنفوان جواني و به‌هنگام تحصيل در دانشكده حقوق دانشگاه تهران به عنوان رساله پايان تحصيل در آن دانشكده تهيه نمودم و دو- سه سال بعد با حك و اصلاحاتي در سال ۱۳۲۸ آن را به چاپ رساندم.
با ورود به خدمت وزارت امور خارجه متوجه گرديدم اسناد زيادي در «بايگاني راكد» (آرشيو) آن وزارتخانه مي‌باشد كه مي‌تواند خيلي از مسائلي را كه براي هر ايراني مطرح مي‌شود روشن سازد. آن ايام با نهضت ملي شدن نفت و مبارزه مردم ايران براي كوتاه كردن دست بيگانگان از دخالت در امور داخلي اين كشور مقارن بود. بلافاصله با كسب اجازه از مقامات بالاي آن وزارتخانه به مطالعه و تحقيق اسناد موجود در آرشيو آن وزارتخانه و تهيه رونوشت و عكس از بعضي از آنها پرداختم و حاصل آن كتاب «عصر بي‌خبري» بود كه با استقبال زياد روبرو گرديد.
درسال۱۳۴۳ كه مسووليت اداره اطلاعات و مطبوعات وزارت امورخارجه بر عهده‌ام محول شد، انتشار نشريه سه‌ماهه آن وزارتخانه كه سال‌ها به حال تعطيل درآمده بود از وظايفي بود كه در سمت تازه برعهده‌ام قرار گرفت و در تهيه و چاپ و انتشار آن تاكيد بسيار مي‌شد. اين موقعيت فرصتي پيش‌آورد تا براي مطالعه و بررسي و انتشار اسناد تاريخي و كتب خطي در آرشيو و كتابخانه وزارت امورخارجه اقداماتي به عمل آيد ولي متاسفانه اين اقدامات ادامه پيدا نكرد.
در بهمن ماه ۱۳۴۵ نگارنده از طرف وزارت امور خارجه به رايزني سفارت ايران در لندن منصوب گرديد و عازم آن شهر شد. يكي از وظايفي كه در اين ماموريت برعهده‌ام گذارده شد مطالعه و تحقيق درباره مسائل مربوط به خليج‌فارس و شط‌العرب و حقوق حقه ايران در آن منطقه حياتي بود.
چنانكه مي‌دانيم امپراتوري انگليس تقريــبا مدت نزديك يك قرن و نــيم و در دوران اســتعماري به اصطلاح Pax Britannica براين منطقه حساس جهان تسلط پيدا كرده و فعال مایشاء بوده است. بدين‌جهت در ظرف مدتي نزديك چهارسال در انجام وظيفه مقرر در بايگاني‌هاي اداره اسناد عمومي انگليس و ديوان هند و كتابخانه‌هاي مختلف از جمله موزه بريتانيا و دانشگاه‌هاي انگليس و ديوان هند و كتابخانه‌هاي مختلف از جمله موزه بريتانيا و دانشگاه‌هاي انگليس كه سرشار از اسناد و مدارك مربوط به ايران مي‌باشد به مطالعه و بررسي و تهيه فتوكپي اسناد و مدارك مورد نظر پرداخت و آنها را در صدها مجلد تهيه كرد و به وزارت امورخارجه در تهران ارسال داشت. ضمن انجام اين وظيفه اگر سند و مدرك جالب و مفيدي براي نوشتن گوشه‌هاي تاريخ معاصر ايران به دست مي‌آمد رونوشت يا فتوكپي آن را نيز تهيه و جمع‌آوري مي‌نمود.
سقوط رژيم گذشته و رويداد انقلاب اسلامي و بركناري از خدمات وزارت امور خارجه مجال و فرصت و فراغتي پيش آورد تا اسناد و مداركي را كه به شرح فوق از سال‌هاي پيش جمع‌آوري كرده بود مورد بررسي و مطالعه و تحقيق و ترجمه قرار بدهد. كتابي كه پيش روي شما قرار گرفته و «دوسال آخر» ناميده شده قسمتي از تحقيقات مزبور است. سال‌هاي آخر سلطنت فتحعلي‌شاه و به خصوص دوسال مورد بحث به واسطه بيماري‌هاي متناوب پادشاه و مرگ غيرمنتظره عباس ميرزا وليعهد و رقابت‌هاي شاهزادگان حاكم ايالات با يكديگر و ناامني راه‌ها در دنبال شايعه مرگ شاه و احتمال طغيان و شورش در مناطق مختلف از سال‌هاي مخاطره‌آميز و بحراني اين كشور بود.
اين كتاب براساس يادداشت‌هاي روزانه جان كمبل نماينده انگليس در سال‌هاي ۳۴ ـ ۱۸۳۳ يعني دوسال آخر سلطنت فتحعلي شاه تهيه گرديده و به سه بخش تقسيم شده است... به اين جهت به‌طورخلاصه باكمال تأسف بايد گفت به واسطه فقدان يك آرشيو ملي ديرپاي در اين كشور و نبودن نوشته و يادداشت‌هاي موثق يا خاطرات فعالان صحنه‌هاي سياسي ايران، ناچار براي نوشتن تاريخ معاصر جز توسل و مراجعه به آرشيوهاي كشورهاي ديگر مانند لندن و مسكو و پترزبورگ و پاريس و واشنگتن و دهلي‌نو و استانبول نيست... مطالب اين كتاب بي‌ترديد كم‌وكاستي‌هايي دارد كه خود كمابيش بدان واقف است. علت اين امر عدم دسترسي به اسناد و مداركي بوده كه در موقع تدوين اين كتاب مورد احتياج بوده است. پس از انقلاب عزيمت به لندن و اقامت در آنجا براي مطالعه و تحقيق و جست‌وجو و تأمين و تكميل مدارك مورد احتياج برايم مقدور نبوده است. مراجعه به آرشيو وزارت امورخارجه نيز به واسطه مقررات دست و پاگير و ملاحظه‌هاي دست‌اندركاران آن عملا ميسر نيست و بايد عطايش را بر لقايش بخشيد... .
منبع: كتابخانه‌هاي شماره ۱
و ايرانشناسي مجلس