از آنكارا تا تهران؛ ديپلماسي چندوجهي روسيه در شرايط متحول منطقه‌اي
عارف دهقاندار
سرگئي لاوروف، وزير امور خارجه روسيه، در روزهاي اخير سفري ديپلماتيك به تركيه و ايران، انجام داد كه بيانگر راهبرد مسكو براي مديريت چالش‌هاي ژئوپليتيكي در سطح منطقه است. اين سفر در بستري از تحولات مهم بين‌المللي صورت گرفت كه مهم‌ترين آنها شامل مذاكرات مستقيم امريكا-روسيه در رياض، سفر اخير ولوديمير زلنسكي به تركيه و تحولات سوريه پس از سقوط بشار اسد در دسامبر گذشته بود. تور ديپلماتيك لاوروف نشان‌دهنده اهميت روزافزون تركيه و ايران در محاسبات استراتژيك روسيه و تلاش اين كشور براي ايجاد توازن در روابط منطقه‌اي خود در شرايط پرتنش كنوني است.
ديپلماسي روس در آنكارا؛ از صلح اوكراين تا تحولات سوريه- نخستين ايستگاه لاوروف، آنكارا بود كه در ۲۴ فوريه انجام شد و محور اصلي آن بررسي نقش ميانجي‌گري تركيه در بحران اوكراين بود. در كنفرانس مطبوعاتي مشترك، هاكان فيدان، وزير امور خارجه تركيه، آمادگي كشورش را براي ميزباني مذاكرات صلح بين روسيه و اوكراين اعلام نمود. لاوروف نيز ضمن استقبال از نقش تركيه، بر مخالفت شديد مسكو با عضويت اوكراين در ناتو تاكيد كرد و خواستار توافقي شد كه با منافع روسيه همسو باشد. سوريه، ديگر موضوع محوري در گفت‌وگوهاي لاوروف-فيدان بود، چراكه شاهد كاهش حضور روسيه در سوريه پس از سقوط بشار اسد نيز هستيم. براي تركيه، هدف اصلي در سوريه، مقابله با حضور گروه جدايي‌طلب پ‌ك‌ك است كه شاخه‌هاي فرعي در شمال شرقي سوريه دارد. آنكارا قول داده در صورت عدم موفقيت مذاكرات براي ادغام اين گروه‌ها در ارتش متمركز سوريه، با اقدامات نظامي آنها را از بين ببرد. همچنين، در جريان اين ديدار، مذاكراتي درباره نيروگاه هسته‌اي در ساحل مديترانه تركيه كه توسط روس‌اتم، شركت دولتي انرژي هسته‌اي روسيه، در حال ساخت است، انجام شد.
تهران، دومين مقصد لاوروف؛ كريدور شمال-جنوب محور گفت‌وگوها- پس از آنكارا، لاوروف بلافاصله راهي تهران شد تا با مقامات ايراني ديدار و گفت‌وگو كند. اين سفر در شرايطي صورت گرفت كه كمتر از دو ماه از امضاي «توافق‌نامه مشاركت استراتژيك جامع» بين دو كشور مي‌گذشت. اين پيمان ۲۰ ساله، كه با هدف ارتقاي همكاري در زمينه‌هاي اقتصادي، امنيتي، انرژي، سياسي و فرهنگي طراحي شده، مي‌تواند سطح روابط دو كشور را بهبود بخشد. به گفته سفير ايران در مسكو، اين سفر «ادامه مسير توسعه همكاري‌هاي نزديك بين دو كشور است كه بر تعميق گفت‌وگوها و مشاوره‌هاي سطح بالا در زمينه طيف متنوعي از مسائل در روابط دوجانبه، تحولات منطقه‌اي و بين‌المللي تمركز دارد.» بي‌ترديد محور اصلي اين ديدار، بررسي سازوكارهاي اجرايي توافق‌نامه استراتژيك و رفع موانع احتمالي در مسير عملياتي شدن آن بود. توسعه همكاري‌هاي اقتصادي و انرژي، به ويژه تكميل و راه‌اندازي كريدور شمال-جنوب از مهم‌ترين اولويت‌هاي روسيه و ايران در اين مقطع به شمار مي‌رود. اين كريدور روسيه، ايران، هند و چندين كشور ديگر را به هم متصل مي‌كند و مي‌تواند سنگ بناي ارتباط اقتصادي آينده ايران و روسيه باشد. براي روسيه كه تحت تحريم‌هاي غربي قرار دارد، اين مسير اهميت ويژه‌اي پيدا كرده زيرا دسترسي مستقيم و ارزان‌تر به بازارهاي آسيايي، به‌ويژه هند و كشورهاي خليج‌فارس را فراهم مي‌كند. همچنين، باتوجه به اقدامات انجام شده در روزهاي اخير براي تسهيل معاملات تجاري، مانند توافق پولي و بانكي و استفاده از ارزهاي محلي، عضويت ناظر ايران در اتحاديه اقتصادي اوراسيا و عضويت مشترك در سازمان‌هايي مانند بريكس و سازمان همكاري شانگهاي، زمينه براي توسعه بيشتر روابط اقتصادي فراهم شده است.
چالش‌هاي ژئوپليتيك منطقه؛ محور رايزني‌هاي لاوروف در تهران- مسائل منطقه‌اي و بين‌المللي بخش مهم ديگري از گفت‌وگوهاي لاوروف در تهران را تشكيل داد. ايران و روسيه به عنوان دو متحد اصلي دولت پيشين سوريه، در شرايطي كه تركيه به عنوان مهم‌ترين حامي و متحد منطقه‌اي دمشق جديد تلاش مي‌كند زمينه پذيرش و به رسميت شناختن منطقه‌اي و بين‌المللي دولت جديد را فراهم كند، نيازمند هماهنگي سياست‌هاي خود هستند. اين موضوع به ويژه با توجه به مذاكرات لاوروف در آنكارا در مورد سوريه، اهميت مضاعفي مي‌يابد و نشان‌دهنده تلاش روسيه براي ايجاد توازن بين منافع متضاد در منطقه است. تفاوت‌هاي ديدگاه ميان ايران و روسيه در مورد برخي مسائل منطقه‌اي و جهاني نيز در اين ديدار مورد بحث قرار گرفت. مواضع آنها در مورد وضعيت جنگ اوكراين و راه‌حل آن از ابتدا كاملا همسو نبوده و تهران ضمن اعلام بي‌طرفي در اين درگيري، مذاكره بدون دخالت غرب را بهترين راه‌حل دانسته است. همچنين، احتمال كاهش تنش روسيه با امريكاي ترامپ مي‌تواند پويايي روابط مسكو-تهران را
تحت تاثير قرار دهد، هر چند پوتين به خوبي مي‌داند كه پيچيدگي‌هاي ساختار سياسي امريكا موانع قدرتمندي در مسير عادي‌سازي كامل روابط روسيه-امريكا ايجاد مي‌كند. در ديدار لاوروف با مقامات ايراني علاوه بر موضوعات فوق، درباره وضعيت در قفقاز جنوبي، افغانستان، يمن و منطقه خليج‌فارس، بحران خاورميانه، مسائل مربوط به درياي خزر و وضعيت پيرامون برجام نيز تبادل‌نظر شد.
جمع‌بندي: سفر ديپلماتيك اخير لاوروف به تركيه و ايران، تصويري روشن از استراتژي چندوجهي روسيه در منطقه را نمايان مي‌سازد. مسكو در حال تقويت روابط با همسايگان خود است تا از اين طريق بتواند در برابر فشارهاي غربي مقاومت كند، درحالي كه همزمان كانال‌هاي ديپلماتيك با غرب را نيز حفظ مي‌كند. اين ديپلماسي فعال، نشان‌دهنده پيچيدگي‌هاي ژئوپليتيكي منطقه و جهان در دوران پساجنگ اوكراين است كه در آن، روسيه تلاش مي‌كند با بهره‌گيري از ارتباط با كشورهايي مانند تركيه و ايران، موقعيت خود را در نظم جهاني در حال تغيير تقويت كند . پژوهشگر امنيت بين‌الملل