چند نكته درباره مستند فروغ فرخزاد
فيلم مستند «خانه سياه است» ساخته زنده‌ياد فروغ فرخزاد در قالب برنامه «شب‌هاي مستند» موزه سينما با حضور پيروز كلانتري، پرويز جاهد و فخرالدين سيدي در سالن فردوس اين مجموعه به نمايش درآمد. پس از نمايش فيلم «خانه سياه است»فخرالدين سيدي مستندساز كه اجراي برنامه را بر عهده داشت، گفت: در روزهاي اخير مقاله‌اي از آقاي تهامي‌نژاد خواندم كه او عنوان كرده بود، زماني كه دانشجوي رشته روزنامه‌نگاري بوده است، ابراهيم گلستان از آنها دعوت كرده تا به تماشاي اثر بنشينند و او براي اولين‌بار در استوديو گلستان با «خانه سياه است» روبه‌رو شده بود.
فروغ سينما را از راه تدوين آموخت
در ادامه پرويز جاهد، منتقد و پژوهشگر سينما گفت: از موزه سينما براي نمايش اين اثر سپاسگزارم. سليمان ميناسيان، فيلمبردار اين فيلم همچنان زنده است و در لندن زندگي مي‌كند. البته وي به دليل بيماري، شرايط مطلوبي ندارد. وي افزود: «خشت و آينه» اولين اثر داستاني و «خانه سياه است» اولين اثر مستند است كه صدابرداري آنها سر صحنه انجام شده است. اكنون و پس از اين همه سال اهميت اين مستند در دنيا شناخته شده به همين دليل در مجامع سينمايي و جشنواره‌ها «خانه سياه است» بارها به نمايش درآمده و مقالات و پايان‌نامه‌هاي مختلفي درباره ارزش آن نوشته مي‌شود و اين موضوع ما را به ياد روزهايي مي‌اندازد كه در دهه ۴۰ بسياري از منتقدان ايراني به اين اثر و فروغ فرخزاد حمله كرده و كارگرداني اثر را انكار مي‌كردند. اين منتقد سينما ادامه داد: اين فيلم اولين‌بار در كانون فيلم تهران كه توسط فرخ غفاري راه‌اندازي شده بود، به نمايش درآمد. ذكر اين نكته حائز اهميت است كه شكل‌گيري فيلمخانه ملي ايران نيز نتيجه زحمات وي است. در اكران مذكور بسياري از منتقدان و سينه فيل‌هاي ايراني حضور داشتند و حملات تندي به سازندگان اثر صورت گرفت. جاهد بيان داشت: «خانه سياه است» با سفارش انجمن كمك به جزامي‌ها ساخته مي‌شود اما از سطح فيلم گزارشي و تبليغاتي فراتر رفته و به يك بيانيه شاعرانه و فلسفي درباره يك بيماري مهم و مربوط به عهد عتيق تبديل مي‌شود. جاهد ادامه داد: فروغ فرخزاد به عنوان منشي وارد استوديو گلستان شده و به تدريج اصول كار را مي‌آموزد. همچنين سهراب سپهري و نجف دريابندري از ديگر چهره‌هاي حوزه ادبيات هستند كه به استوديو گلستان رفت و آمد داشتند، با اين وجود نكات چنداني از سينما نمي‌دانستند. فروغ در تدوين فيلم «موج و مرجان خارا» نقش داشت و سينما را از راه تدوين آموخت. وي خاطرنشان كرد: زماني كه گلستان سفارش اين فيلم را دريافت مي‌كند، متوجه اين نكته مي‌شود كه حتما فروغ بايد اين اثر را كارگرداني كند.
جاهد خاطرنشان كرد: به اعتقاد من «خانه سياه است» آغازگر نوعي سينماي مستند مدرنيستي در ايران است و رد سبك مينيماليسم را مي‌توان در فيلم مشاهده كرد. آن زمان برداشت بلند در سينماي ايران رايج نبوده است در صورتي كه اين موضوع در فيلم به چشم مي‌خورد. «خانه سياه است» داراي وجوه مينيماليستي است كه بعدها در سينماي آوانسيان و كيارستمي شاهد اين موضوع هستيم. جاهد با بيان اينكه نگاه همدلي برانگيز فروغ نسبت به حاشيه‌نشين‌هاي جزامي به گونه‌اي است كه پيش‌تر شاهد آن نبوديم، افزود: فروغ شاعري دردمند و داراي نگاه انساني بود. نكته مثبت اينكه ديد آميخته به شفقت و ترحم او باعث نشده تا كاراكترها جلوه‌اي خار و ذليل پيدا كنند. اين فيلم با يك ذهنيت شاعرانه ساخته شده است و مشابهت‌هاي بسياري با كتاب شعر «آيه‌هاي زميني» دارد. وي ادامه داد: برخلاف شعر «آيه‌هاي زميني» كه نوميدانه است، در فيلم و در دل سياهي زندگي، همچنان كاراكترها نور را طلب مي‌كنند. تضاد و ديالكتيك نور و ظلمات در سرار «خانه سياه است» جاري است. جاهد با بيان اينكه فرآيند تحقيق در اين فيلم لحاظ شده است، بيان داشت: من فيلمي درباره سليمان ميناسيان، فيلمبردار اين اثر ساخته‌ام و او تعريف مي‌كند كه ذهن فروغ بسيار با اين موضوع درگير بوده است. پيش از آغاز فيلمبرداري، گروه بدون فروغ فرخزاد براي افتتاح يك جزام‌خانه به مشهد مي‌روند. قرار بوده اين فيلم در مشهد ساخته شود، اما وقفه‌اي در روند فيلمبرداري شكل مي‌گيرد و دكتر راجي، تبريز را پيشنهاد مي‌كند. وي ادامه داد: «خانه سياه است» در دوراني ساخته شده كه ساختارگرايي بحث روز به شمار مي‌رفته است. اين تاثير و ساخت دوگانه‌ها در فيلم‌هاي گلستان نيز وجود دارد. در اينجاست كه دو گانه «زيبايي و زشتي»، «رنج و خوشبختي»، «شب و روز» و «نور و ظلمت» مطرح مي‌شود و در تدوين فيلم نيز دقيقا همين كار را صورت مي‌دهد. وي يادآور شد: از نظر تاريخي، «خانه سياه است» يك فيلم درجه يك مدرنيستي در تاريخ سينماي ايران است و همچنين يك فيلم مقاله ممتاز به شمار مي‌رود و فروغ توانسته يك موضوع سفارشي را كاملا مال خود كرده و جهان‌بيني شخصي خود را در آن ارائه كند. نماهاي فيلم گويا تقطيع شعر فروغ است و اين فيلمساز توانسته در اين خصوص موفق عمل كند و اثر در نهايت نگاه بدبينانه همراه با كورسوي اميد كه ريشه در جهان‌بيني شخصي فروغ دارد را عيان مي‌كند.
صداگذاري‌هاي زيادي در فيلم وجود دارد
در ادامه اين نشست پيروز كلانتري، نويسنده و مستندساز پيشكسوت نيز گفت: صدابرداري اين فيلم در صحنه بوده اما اين موضوع به صورت كامل در تدوين اجرا نمي‌شود و درنهايت شاهد هستيم كه صداگذاري‌هاي زيادي در فيلم وجود دارد. وي افزود: عباس بهارلو در آن زمان با نام مستعار غلام حيدري در مطبوعات مي‌نوشت. او كتابي به نام «فروغ فرخزاد و سينما» نوشته كه اثر جالبي است. بيش از نود درصد مطالب اين كتاب درباره «خانه سياه است» دربرگرفته و او مي‌گويد ما جزييات زيادي درباره فعاليت فروغ در مجموعه فيلم‌هاي «چشم‌انداز» نمي‌دانيم.
كارگردان «پرسه» گفت: «خانه سياه است» فيلم فروغ است و ارتباطي با ابراهيم گلستان ندارد. اما اين موضوع باعث مناقشاتي شده است. فروغ كارهاي زيادي در استوديو گلستان انجام داده و مخصوصا به عنوان تدوينگر حضوري فعال داشته است.