چرا عربستان به دنبال توافق ميان تهران و ترامپ است؟
چرخش سعودي!
ويوين نريم
ه سال پيش، زماني كه باراك اوباما، رييس‌جمهور وقت امريكا، همراه با ديگر رهبران جهاني به توافقي با ايران دست يافتند تا در برابر رفع تحريم‌ها، برنامه هسته‌اي را محدود كنند، سعودي‌ها در اوج نااميدي به‌سر مي‌بردند، به گونه‌اي كه مقام‌هاي اين كشور اين توافق را «توافقي ضعيف» ناميدند. به ادعاي آنها اين توافق به جاي توقف ايران به عنوان رقيب منطقه‌اي‌شان، باعث افزايش قدرت و نفوذ منطقه‌اي اين كشور مي‌شد! از اين رو چند سال بعد وقتي دونالد ترامپ، رييس‌جمهور وقت امريكا، از اين توافق خارج شد، سعودي‌ها با خوشحالي از اين اقدام استقبال كردند. اكنون اما بعد از سال‌ها در شرايطي كه دولت دوم آقاي ترامپ در حال مذاكره با ايران بر سر توافقي است كه شباهت زيادي به توافق قبلي دارد، نگاه عربستان نسبت به اين مساله به كلي تغيير كرده است. در همين راستا وزارت خارجه عربستان اخيرا در بيانيه‌اي اعلام كرد كه اميدوار است اين مذاكرات كه با ميانجيگري عمان، در حال انجام است، موجب تقويت صلح در منطقه و جهان شود تا جايي كه محمد بن سلمان وليعهد عربستان، خالد بن سلمان برادرش و وزير دفاع اين كشور را در راس هياتي هفتاد نفره به تهران فرستاد؛ جايي كه مقامات ايراني با لباس‌هاي رسمي نظامي از او به گرمي استقبال كردند. حال آنكه خالد بن سلمان در اين سفر، نامه‌اي را شخصا ازسوي پادشاه اين كشور به مقام معظم رهبري تحويل داد.
كليد تحقق روياهاي بن سلمان
حال سوال اين است؛ اكنون چه چيزي تغيير كرده كه اعراب را به سمت توافق تهران و واشنگتن سوق داده، آورده است: روابط ميان عربستان‌سعودي و ايران طي ده سال گذشته به طرز محسوسي گرم‌تر شده است. از سوي ديگر، عربستان در حال به جريان انداختن و تحقق يك برنامه بزرگ توسعه‌اي در جهت تنوع‌بخشي به اقتصاد خود است. برنامه‌اي كه هدف آن، تبديل اين پادشاهي از اقتصادي نفتي به يك مركزي براي تجارت، فناوري و گردشگري است. در چنين شرايطي، احتمال بروز هرنوع درگيري در منطقه كه احتمالا پرواز پهپادها و موشك‌هاي ايراني بر فراز آسمان عربستان را به دنبال داشته باشد، تهديدي جدي براي تحقق اين برنامه بلندمدت به شمار مي‌رود. كريستين اسميت ديوان، پژوهشگر ارشد موسسه مطالعاتي «موسسه كشورهاي عربي خليج‌فارس در واشنگتن» در اين باره مي‌گويد: «امروز نگرش آنها (اعراب، بالاخص سعودي‌ها) به تحولات منطقه كاملا متفاوت شده است. در دوران اوباما، كشورهاي حاشيه خليج‌فارس از نزديكي احتمالي ايران و امريكا مي‌ترسيدند، چون اين امر مي‌توانست باعث انزواي آنها شود. اما در مقطع كنوني، ترس آنها از تنش ميان تهران و واشنگتن شدت گرفته است، چراكه بروز هر نوع درگيري احتمالي در منطقه، به صورتي اجتناب‌ناپذير موقعيتشان را تحت‌تاثير قرار خواهد داد. اين درحالي است كه اخيرا و در روز شنبه ايران و ايالات‌متحده دومين دور از مذاكرات ديپلماتيك درباره فعاليت‌هاي هسته‌اي تهران را به پايان رساندند. به ادعاي ناظران طرفين براي ادامه مذاكرات، برنامه‌اي با سرعتي بالا و به صورت هفتگي تعيين كردند. از طرفي دونالد ترامپ تاكنون در مورد اهداف اين مذاكرات به جز تكرار يك نكته كه «ايران هرگز نبايد در آستانه كاهش گريز هسته‌اي قرار گيرد» توضيحات مشخصي ارايه نكرده است. مقام‌هاي رسمي كشورمان اما مي‌گويند توافقي كه در حال شكل‌گيري است، آنها را ملزم به برچيدن زيرساخت‌هاي هسته‌اي كشور نخواهد كرد. با اين همه رايزني‌هاي تهران و واشنگتن در شرايطي انجام مي‌شود كه كشورهاي عربي، از‌جمله عربستان‌سعودي، مصر، اردن، قطر و بحرين، همگي از اين مذاكرات استقبال كرده‌اند. اين رويكرد مشترك بدان معناست كه اعراب در بازه زماني كنوني ديپلماسي را به درگيري و تشديد تنش در منطقه ترجيح مي‌دهند. بدر البوسعيدي، وزير امور خارجه عمان روز شنبه در شبكه اجتماعي ايكس (توييتر سابق) نوشت كه اين مذاكرات در فضايي سازنده حال شتاب گرفتن است و حالا حتي اتفاقاتي دور از انتظار نيز ممكن شده‌اند! به گزارش نيويورك تايمز، اين مذاكرات درحالي در جريان است كه همچنان تنش‌ها در سراسر خاورميانه به‌شدت بالا گرفته است. از يك‌سو، حملات هوايي امريكا به نيروهاي حوثي در يمن ادامه دارد. در سوي ديگر، اسراييل همچنان غزه را هدف بمباران‌هاي مرگبار خود قرار مي‌دهد. دونالد ترامپ نيز طي ماه گذشته، مدعي شد اگر ايران بر سر برنامه هسته‌اي خود به توافق نرسد، هدف قرار خواهد گرفت. اين اظهارات تحريك‌آميز در شرايطي مطرح شد كه به ادعاي مقام‌هاي دولت امريكا و افراد مطلع از اين مذاكرات، تل‌آويو قصد داشت در راستاي اقدامات ماجراجويانه‌اش به تحركات مخرب خود عليه ايران ادامه دهد. اين منابع آگاه همچنين مدعي شدند كه اما دونالد ترامپ اين طرح را متوقف كرد و ترجيح داد براي محدود كردن برنامه هسته‌اي تهران، مسير مذاكره و ديپلماسي را دنبال كند.
معادلات رياض و تهران در سايه تنش‌ها
فيراس مقصاد، مدير بخش خاورميانه و شمال آفريقا در گروه اوراسيا در اين باره براين باور است كه اكنون نيز كشورهاي عربي حوزه خليج‌فارس بيش از هر زمان ديگري، به بازيگراني تبديل شده‌اند كه به حفظ وضع موجود و دستيابي به ثباتي پايدار تمايل دارند، چراكه به واقع اين ثبات پيش‌شرطي براي تحقق چشم‌اندازهاي بلند‌پروازانه اقتصادي آنهاست. در مقطع فعلي ترجيح قاطع اين كشورها، مهار تحركات تنش‌زا و بي‌ثبات‌كننده تل‌آويو و همزمان پيگيري راهكار ديپلماسي در قبال ايران براي حل پرونده هسته‌اي است. رياض و تهران سال‌ها رقيب يكديگر در منطقه پرتنش خاورميانه قلمداد مي‌شدند. از طرفي به واسطه تحولاتي، دو كشور از سال ۲۰۱۶ تا ۲۰۲۳ روابط ديپلماتيك نداشتند و خصومت‌ها به صورتي آشكار در اوج خود قرار داشت. محمد بن سلمان بارها هشدار داده است كه اگر ايران در آستانه گريز هسته‌اي قرار گيرد، عربستان نيز به دنبال چنين اهرمي خواهد بود. در همين حال، دولت ترامپ مذاكراتي را با سعودي‌ها از سر گرفته كه مي‌تواند به توافقي منجر شود كه براساس آن، رياض نيز مي‌تواند به فناوري هسته‌اي امريكا دسترسي پيدا كند و احتمالا اجازه غني‌سازي اورانيوم را هم به دست آورد. در سال ۲۰۲۳، ايران و عربستان‌سعودي با ميانجيگري چين به صورت رسمي آشتي و ازسرگيري روابط ديپلماتيك ميان خود را اعلام كردند. تا پيش از ازسرگيري مراودات ديپلماتيك تهران و رياض، تمركز سياست خارجي وليعهد سعودي به طور محسوسي به سمت كاهش درگيري‌هاي منطقه‌اي تغيير كرده بود. از اين رو اگر ايران اكنون مورد هرگونه حمله ادعايي احتمالي ازسوي واشنگتن قرار گيرد، احتمالا عربستان‌سعودي، به عنوان يكي از متحدان كليدي امريكا، در خط مقدم پاسخ تهران قرار خواهد گرفت، چراكه نزديكي جغرافيايي اين كشور به ايران، در چگونگي نوع پاسخ ايران به هرگونه تعرض و تجاوزي قطعا تاثيرگذار خواهد بود. در سال ۲۰۱۹، كه يكي از تاسيسات كليدي نفت عربستان هدف قرار گرفت، مقام‌هاي سعودي بارها ابراز تاسف كرده‌اند كه اين حادثه به آنها نشان داد اتحاد با امريكا نيز محدوديت‌هايي دارد و چندان نتيجه‌بخش نيست. به ادعاي ناظران همين تجربه، آنها را به سمت گفت‌وگو و مذاكره با ايران سوق داد. اكنون نيز براي سعودي‌ها پاداش‌ها و مزاياي بالقوه مذاكره و ديپلماسي، بسيار وسوسه‌انگيزتر است. ده سال پيش، رهبران كشورهاي حوزه خليج‌فارس احساس مي‌كردند كه در جريان مذاكرات هسته‌اي به حاشيه رانده شده‌اند. اين‌بار اما ظاهرا ايران تلاش كرده با كشورهاي منطقه ارتباطي مستقيم در ابعادي وسيع‌تر برقرار كند. صنم وكيل مدير برنامه خاورميانه و شمال آفريقاي انديشكده چتم هاوس، در اين باره مي‌گويد: «نكته قابل‌توجه پس از دور اول مذاكرات غيرمستقيم تهران و واشنگتن اين بود كه عباس عراقچي وزير امور خارجه ايران با سران عرب از جمله همتاي بحريني خود تماس تلفني برقرار كرد. در اين شرايط به نظر مي‌رسد ايران به‌دنبال جلب همراهي و رضايت كشورهاي منطقه است. در همين حال، كشورهاي حوزه خليج‌فارس نه‌تنها از روند مذاكرات حمايت مي‌كنند، بلكه به‌دنبال جلوگيري از هرگونه تنشي هستند كه مي‌تواند بر امنيت اقتصادي و ملي آنها در سطحي كلان تاثير بگذارد.
روزنامه‌نگار