چرا اردوغان در عرصه سياست خارجي تغيير مسير داد؟
تلاشي براي پايان تنهايي منطقه‌اي
سارا معصومي
رجب طيب اردوغان، رييس‌جمهور تركيه در
48 ساعت گذشته راس اخبار بين‌المللي و تحليل‌هاي سياسي را ربوده است. درست در روزهايي كه لبنان از دومينويي از انفجارهاي انتحاري رنج مي‌برد و زنجيره‌اي از ناامني مناطق مرزي اين كشور با سوريه را در بر گرفته است، درست در روزهايي كه انگليسي‌ها جهان را با راي مثبت به «جدايي از اتحاديه اروپا» درگير خود كرده‌اند، رييس‌جمهور جنجالي تركيه داستان خود را به مهم‌ترين خبر بين‌المللي تبديل مي‌كند.
عادي‌سازي رابطه با رژيم صهيونيستي از يك سو و اعلام عذرخواهي اردوغان از ولاديمير پوتين، رييس‌جمهور روسيه از سوي ديگر نگاه‌ها را به سمت مردي از تبار عدالت و توسعه جلب كرده است كه در چند سال اخير حال و روز خوشي را تجربه نكرده بود. برخي مي‌گويند مرد شماره يك تركيه از هيچ پديده‌اي در زندگي‌اش به اندازه عذرخواهي متنفر نيست، عده‌اي ديگر مي‌گويند كه لحن وي چندان هم به عذرخواهي شباهت نداشته و تنها ابراز ناراحتي و تاسف از اتفاق رخ داده بوده است. از كيفيت اين عذرخواهي كه بگذريم چند و چون آن تاثيري بر نتيجه ندارد.
تركيه عزم خود را براي خروج از تنهايي استراتژيكي كه گرفتار آن شده بود، جزم كرده است. كشوري كه در سياست خارجي به دنبال تنش صفر با همسايگان بود در 5 سال اخير همه‌چيز را تجربه كرده است جز تحقق آمال اوليه‌اش در اين خصوص. عرصه بر رييس‌جمهور تركيه تنگ شده بود. تنها اعضاي به اصطلاح دوست تركيه در منطقه به قطر و عربستان سعودي محدود شده بودند، روسيه خشم خود از ترك‌ها را فقط به صدور بيانيه محدود نكرده بود و تحريم‌هاي رنگارنگ نيز تركيه را در برگرفتند. تنش در رابطه با اسراييل نيز بسياري از يارگيري‌هاي اقتصادي براي تركيه در نبود رابطه با روسيه را ايجاد كرده بود.
در چنين شرايطي اردوغان دست به كارت شد و از فرصت احياي رابطه با اسراييل و روسيه براي بهبود وضعيت خود استفاده كرد.
«خنجري از پشت»، اين اصطلاحي بود كه روسيه براي هدف قرار گرفتن جنگنده خود از سوي ترك‌ها در ماه نوامبر انتخاب كرد. تركيه تاكيد داشت كه اين جنگنده حريم هوايي روسيه را زير پاگذاشته است و روس‌ها تاكيد داشتند كه حتي با فرض صحت اين ادعا هم مرام حاكم بر رابطه روسيه و تركيه خويشتنداري ترك‌ها را اجتناب‌ناپذير مي‌كرد. اين نخستين‌باري بود كه يك كشور عضو ناتو، جت روسي را هدف قرار مي‌داد و نخستين‌باري بود كه روس‌ها از زمان آغاز حملات خود در سوريه در ماه سپتامبر توسط يك عضو ناتو هدف قرار مي‌گرفتند.
پس از گذشت چندماه از اين اتفاق، سخنگوي كرملين مي‌گويد كه اردوغان در نامه‌اي به پوتين همدردي خود با خانواده قربانيان اين حادثه را اعلام كرده است. در اين نامه همچنين تاكيد شده كه روسيه دوست تركيه و شريكي استراتژيك براي اين كشور است. شريكي كه تركيه نمي‌خواهد شاهد برهم خوردن رابطه‌اش با آن باشد. در شرايطي كه عذرخواهي اردوغان از روسيه از سوي بسياري از رسانه‌ها به ختم كلام در اين مشاجره تعبير شده است اما كرملين مي‌گويد كه نبايد اين گونه تصور شود كه عادي‌سازي رابطه با تركيه در چند روز انجام خواهد شد چراكه اين مساله زمانبر است. گفته شده است كه اردوغان و پوتين امروز (چهارشنبه) با هم گفت‌وگوي تلفني خواهند داشت و شايد تكليف اين رابطه هم با اين مكالمه مشخص شود.
اردوغان ترسيد
فارن پاليسي مي‌نويسد كه گام‌هاي اردوغان براي بهبود ر ابطه با اسراييل و كرملين در روزهايي برداشته شد كه خطر تهديدهاي امنيتي از سوي داعش منطقه را بيش از پيش دربرگرفته است و البته كه رابطه تركيه با آلمان هم به دليل به رسميت شناخته شدن كشتار ارامنه توسط عثماني به نسل‌كشي اندكي
تيره و تار شده است. رابطه تركيه در كل با اتحاديه اروپا هم چندان آرام نيست.
بلومبرگ نيز تعبير مشابهي در خصوص انگيزه‌هاي اردوغان از اين اقدام داشته و مي‌نويسد: اردوغان به دنبال اين است كه خط بطلاني بر اختلاف‌هاي ديپلماتيكي بكشد كه منجر به انزواي كامل اين كشور در منطقه شده است.
در حالي كه همه از منافع اقتصادي عادي‌سازي رابطه با اسراييل براي ترك‌ها سخن مي‌گويند اما به نظر مي‌رسد كه اين دو گام مي‌تواند به بهبود وضعيت دولت اردوغان كمك بيشتري بكند. تركيه به خوبي درك كرده است كه روسيه بازيگر منطقه‌اي اصلي در بحران سوريه است. تركيه مي‌گويد كه در مسير عادي‌سازي رابطه با مسكو دو طرف همكاري‌ها و سرمايه‌گذاري‌ها در حوزه توريسم را از سر خواهند گرفت. گفته مي‌شود كه در داخل سه طرف تركيه، اسراييل و روسيه، تجار و سرمايه‌گذاران اين عادي‌سازي و تنش‌زدايي از رابطه را به فال نيك گرفته‌اند. تعداد توريست‌هاي روسي كه از تركيه ديدار كرده‌اند در ماه مه 92 درصد نسبت به بازه زماني مشابه در سال گذشته كاهش پيدا كرد و اين ضرر جدي به اقتصاد تركيه زده است. بسته تحريمي روسيه عليه تركيه شامل ممنوعيت ورود مواد خوراكي ترك، توقف روند ورود ترك‌ها به روسيه بدون نياز به ويزا و ممانعت از حضور توريست‌هاي روسي در ليست آژانس‌هاي مسافرتي تركي بود.
تركيه در يك روز دو گام بلند در عرصه سياست خارجي برداشت و به نظر مي‌رسد كه اين كشور تصميم گرفته به تنهايي خود پايان دهد. زماني كه اردوغان در مقابل اسراييلي‌ها به دليل حصر غزه ايستاد، جهان اسلام از مصر تا الجزيره از وي مانند يك قهرمان استقبال كردند اما مجموعه اتفاق‌هايي كه از 2011 با عنوان بهار عربي رخ داد و تحولات منطقه‌اي، تركيه را در شرايط اضطراري قرار داد. تركيه در مصر محمد مرسي از اخوان را از دست داد و در سوريه هم سياست‌هاي تركيه كاملا به شكست منتهي شده است.
نخست وزير تركيه اخيرا چراغ سبزهايي هم به مصر نشان داده و گفته است كه آنكارا و قاهره مي‌توانند رابطه خود را از سربگيرند.
خبرگزاري تاس روسيه به نقل از يك كارشناس روسي مي‌نويسد: روسيه علاوه بر عذرخواهي تركيه، تغيير در رويكردش در قبال سوريه و عراق را هم مي‌خواهد. تنش ميان روسيه و تركيه عميق‌تر و جدي‌تر از تراژدي اخيري است كه رخ داده بود. دليل اين اتفاق آخر و هدف قرار گرفتن جنگنده هم تنش‌هايي بوده كه در سوريه و در عراق و ديگر پرونده‌هاي منطقه‌اي در جريان بوده است. گفته مي‌شود كه روسيه از تركيه مي‌خواهد كه تغيير رويكرد بدهد. روسيه از تركيه مي‌خواهد كه مواضعي را تغيير دهد كه نه‌تنها به تنش در رابطه با روسيه تمام شد بلكه منجر به حمايت از ساختارهاي تروريستي شد كه در كشورهاي بحراني منطقه اوضاع را ناآرام‌تر از پيش كردند.
تركيه در روزهايي به احياي رابطه با روسيه روي آورده است كه جدال تركيه با كشورهاي اروپايي و در راس آنها اتحاديه اروپا در خصوص مساله مهاجران سوريه هر روز فاز پرتنش‌تري را به خود مي‌گيرد. اردوغان براي احياي برخي از زخم‌هايي كه تركيه در نتيجه سياست خارجي نادرست برداشته است اقدام به عذرخواهي از روس‌ها كرد.
در مساله سوريه، تركيه نه تنها عزم خود را براي مخالفت با بشار اسد و سياست‌هاي روسيه جزم كرد بلكه در مساله كردهاي سوريه هم در تضاد كامل با سياست‌هاي امريكا و اروپا گام برداشت. انتشار اسنادي كه اثبات مي‌كند تركيه مجوز رفت و آمد سهل و ممتنع تروريست‌ها به داخل سوريه را صادر كرده است و عدم حمايت‌هاي وي از كردهاي سوريه در قبال داعش، كار را براي تركيه در گعده دوستان و متحدان سابق هم سخت كرده است.
لوييس فيشرمن از اساتيد كالج بروكلين در اين خصوص به نيويورك تايمز مي‌گويد: براي تركيه عادي‌سازي رابطه با اسراييل به عنوان نمونه تنها پيشبرد توافق گازي نيست بلكه در حقيقت تلاشي براي احياي قدرت منطقه‌اي به حساب مي‌آيد. به نظر مي‌رسد كه تركيه پس از سياست‌هاي جنجالي
اندك اندك در مسير درست قرار گرفته است.
تغيير سياست نداديم
در شرايطي كه در تمام تحليل‌هاي منطقه‌اي و بين‌المللي، آشتي تركيه با اسراييل و روسيه به چرخشي در عرصه سياست خارجي اين كشور تعبير شده است، سخنگوي رياست‌جمهوري تركيه مي‌گويد كه مساله عادي‌سازي رابطه با اسراييل و تنش‌زدايي از رابطه با روسيه مسائل جداگانه‌اي هستند و ربطي به تغيير سياست‌هاي تركيه در عرصه سياست خارجي ندارند. اين مقام ترك در ادامه سخنان خود به خبرنگاران گفت كه سياست‌هاي تركيه در قبال اوكراين، سوريه و كريمه تغيير نخواهد كرد و تركيه به بحث و رايزني با روسيه در خصوص موارد اختلافي ادامه خواهد داد. همزمان با رايزني‌ها در خصوص سرعت تنش‌زدايي از رابطه روسيه و تركيه، خبرگزاري فرانسه در خبري اختصاصي اعلام كرد كه «سرگئي لاوروف» وزير خارجه روسيه و «مولود چاووش‌اوغلو» وزير خارجه تركيه قرار است در سوچي با يكديگر ديدار و گفت‌وگو داشته باشند. جزييات و زمان قطعي اين ديدار هنوز در اختيار رسانه‌ها قرار نگرفته است.