گزارش «اعتماد» از صادرات صنعت خاكستري
سنگ‌اندازي پيش پاي سيمان ايران
نرگس رسولي
چند سالي است كه ايران به يكي از اصلي‌ترين تامين‌كننده‌هاي سيمان عراقي‌ها مبدل شده است. امري كه با توجه به تعدد پروژه‌هاي عمراني در اختيار پيمانكاران ايراني در عراق اين سهم قابل توجه‌تر هم شده است. آمارهاي صادراتي نشان مي‌دهد كه ايران هفتمين صادركننده سيمان دنياست؛ جايگاهي كه بعد از جشني كه در سال 87 توسط دولت نهم براي خودكفايي در توليد سيمان گرفته شد نيز بيشتر مورد توجه قرار گرفت. با شروع نوسازي عراق موضوع صادرات سيمان به عراق به عنوان يكي از پروژه‌هاي اصلي صنعتي كشور مورد توجه قرار گرفت و در اين راستا نيز در سال‌هاي گذشته صادرات قابل توجهي به عراق انجام شد اما صادراتي كه هر از گاهي به دلايل مختلف متوقف يا با كندي انجام شده است. عراقي‌ها روزي با نام خودكفايي در توليد سيمان و روزي به دليل نوسانات نرخ دلار جلوي محموله‌هاي صادراتي سيمان ايران را گرفته‌اند واين روال را با مشكلاتي مواجه كرده‌اند. شايد به همين دليل بود كه مسوولان ايراني با توجه به اين سنگ‌اندازي عراقي‌ها پيش پاي سيمان ايران، به سراغ ساير بازارهاي صادراتي براي سيمان ايران رفته‌اند چرا كه سياست‌هاي تجاري عراق در برابر صادرات سيمان ايران سبب افت فروش صادراتي صنعت سيمان داخلي شده است.
تعرفه ترجيحي واردات سيمان از اردن به عراق صفر و از عربستان ۱۵ درصد است؛ در حالي كه تعرفه صادرات همين كالا از ايران ۵۰ درصد تعيين شده است. اين در حالي است كه براساس اعلام انجمن توليدكنندگان سيمان، ۵۰ تا ۷۰ درصد صادرات سيمان ايران بين ماه مارس سال ۲۰۱۴ تا ۲۰۱۶ به بازار عراق بوده است. البته بنا به گفته فعالان اين بازار ظاهرا صنعت سيمان ايران يك سالي هست كه حساب چنداني روي بازار سيمان عراق باز نمي‌كند و افت تقريبا ۱۱ درصدي صادرات سيمان نيز ناشي از مشكلات صادرات به عراق است. البته صادرات سيمان به عراق از طريق منطقه كردستان كماكان انجام مي‌شود؛ ولي حجم اين صادرات زياد نيست.
محدوديت‌هاي صادرات سيمان به عراق بيشتر به سبب حمايت دولت عراق از منافع توليدكنندگان داخلي عراق و ايجاد اشتغال و رونق كارخانه‌هاي سيمان عراقي بوده و كشور ديگري جايگزين ايران در بازار صادراتي سيمان عراق نشده است. آمارها نشان مي‌دهد كه در ۶ ماهه نخست امسال حدود ۳ ميليون تن سيمان و ۳ ميليون تن كلينكر از ايران صادر شده كه تقريبا ۳۰ درصد از حجم صادرات سيمان از طريق منطقه كردستان وارد عراق شده است. يحيي آل‌اسحاق، رييس اتاق بازرگاني ايران و عراق در اين باره گفته است: «با توجه به شرايط بازسازي در عراق، عراقي‌ها نياز قابل توجهي به سيمان دارند و در داخل هم خيلي از واحدهاي سيمان ما بسيج شدند و امكانات فراهم كردند كه به عراق سيمان صادر كنند. واقعيت اين است كه عراقي‌ها تحت اين عنوان كه مي‌خواهند در توليد و صنعت سيمان خودكفا شوند، واردات سيمان ايراني را ممنوع كردند. در حوزه سرمايه‌گذاري كارخانه‌ها به عراقي‌ها گفتيم كه شما اكنون به سيمان روز نياز داريد و ما مي‌توانيم براي كارخانه‌هاي شما خط سيمان را از طريق صادرات كلينكر ظرف چند ماه راه‌اندازي كنيم. عراقي‌ها ابتدا گفتند كه كلينكر از ايران وارد مي‌كنند و مطرح كردند كه بيايد در عراق سرمايه‌گذاري كنيد و كارخانه‌هاي سيمان راه بيندازيد و در مزايده‌ها شركت كنيد، اما حتي وقتي ايراني‌ها در مزايده‌هاي آنها شركت كردند عراقي‌ها رفتار مناسبي از خود نشان ندادند و پروژه‌ها را به ايراني‌ها واگذار نكردند.»روالي كه موجب شده تا بازار جديد سيمان ايران از همسايه جنوب‌غربي‌اش به همسايه شمالي‌اش تغيير كند و روسيه جاي عراق را براي ايران پر كند. روسيه به تازگي به يكي از بازارهاي مورد توجه ايران مبدل شده و دو طرف قصد دارند بازار قابل توجهي از صادرات و واردات خود را به اين كشور تخصيص دهند. ظاهرا سيمان هم يكي از كالاهايي است كه مورد توجه روس‌هاست و طبق گفته عبدالرضا شيخان، دبير انجمن صنفي كارفرمايان صنعت سيمان بعد از عراق قرار است جاي خالي بازار عراق توسط روس‌ها پر شود. البته وي بازارهاي جديد صنعت خاكستري كشور را علاوه بر روسيه بنگلادش و آفريقا عنوان مي‌كند و از نفوذ ايران به اين بازارها خبر مي‌دهد و مي‌گويد: در همين حال در اين مدت حجم صادرات به برخي بازارهاي قبلي مانند افغانستان افزايش داده شده است.
شيخان به موضع جالب ديگري هم اشاره مي‌كند كه قطعا مي‌تواند فعاليت شركت‌هاي سيماني در جهت صادرات را تسريع ببخشد و آن هم تعلق گرفتن جايزه صادراتي 3 دلار به ازاي هر تن صادرات سيمان است كه البته هنوز طبق گفته وي هيچ بخشنامه مكتوبي از سوي دولت ارسال نشده اما بحث آن موجب ترغيب بيشتر به سمت صادرات در بين توليد‌كننده‌ها شده است.
ميزان توليد سيمان
مروري بر وضعيت كشورهاي صادركننده سيمان گوياي آن است كه در سال ۲۰۱۵ميلادي ايران به عنوان هفتمين كشور توليدكننده سيمان شناخته شده و 6/1درصد از كل توليد سيمان جهان را به خود اختصاص داده است. صنعت سيمان در سال‌هاي گذشته و به ويژه از زمان شروع بحران اقتصادي سال ۲۰۰۸ميلادي در اروپا و امريكا دستخوش تغييراتي شده است. اكنون چين به عنوان بزرگ‌ترين توليدكننده اين بخش در سال‌هاي اخير سهمي حدود ۵۸ درصد از كل توليد سيمان جهان در ۵ سال گذشته را به خود اختصاص داده است. به اين ترتيب اين كشور در سال ۲۰۱۵ميلادي افزون‌بر ۲۳۵۰ ميليون تن توليد داشته است. پس از چين، هند به عنوان دومين توليدكننده اين بخش با تفاوتي قابل توجه در حجم توليد 6/6 درصد توليد سيمان جهان را به خود اختصاص داده و در سال ۲۰۱۵ميلادي ۲۷۰ميليون تن توليد داشته است. امريكا نيز ۲ درصد سيمان جهان را توليد مي‌كند و 4/83ميليون تن توليد اين كشور بوده است. به گزارش ايسنا، تركيه با توليد ۷۷ ميليون تن سيمان چهارمين توليدكننده اين بخش به شمار مي‌رود كه در مجموع 9/1درصد از توليدات سيمان جهان را به خود اختصاص مي‌دهد. برزيل با توليد ۷۲ ميليون تن و دسترسي به 8/1 درصد از كل توليد سيمان جهان در رتبه‌هاي چهارم و پنجم اين جدول قرار گرفته‌اند. روسيه نيز با توليد ۶۹ ميليون تن و دسترسي به توليد 7/1درصد از كل توليدات سيمان جهان در رتبه ششم اين جدول قرار گرفته است. ايران با توليد ۶۵ ميليون تن سيمان در سال ۲۰۱۵ ميلادي نيز 6/1درصد از كل توليدات جهان را به خود اختصاص داده و در رتبه هفتم جدول قرار مي‌گيرد. اندونزي، كره‌جنوبي، ويتنام، ژاپن، عربستان سعودي، مصر، تايلند، مكزيك، پاكستان، آلمان و ايتاليا ديگر كشورهايي هستند كه در اين زمينه توليد داشته و رتبه‌هاي هشتم تا هجدهم جدول توليدات سيمان جهان را به خود اختصاص مي‌دهند.
ايران، سومين توليدكننده سيمان در افق ۱۴۰۴
نكته ديگر آنكه مصرف سيمان جهان در سال ۲۰۱۲ميلادي برابر با 7/3 ميليارد تن (۹۷ درصد توليد سيمان جهان)، سال ۲۰۱۳ميلادي معادل ۴ ميليارد تن (۹۸ درصد توليد سيمان جهان) و در سال ۲۰۱۴ميلادي معادل 3/4 ميليارد تن (۱۰۳ درصد توليد سيمان جهان) بوده است. مروري بر ۱۰۰ شركت نخست اين حوزه گوياي آن است كه ۴ گروه ايراني رتبه‌هاي ۶۰، ۶۲، ۶۴ و ۷۵ اين جدول را به خود اختصاص داده‌اند. در سال‌هاي ۱۳۸۳ تا ۱۳۹۵ ظرفيت سيمان ايران با ۱۵۶ درصد رشد از 6/32ميليون تن به 5/83 ميليون تن در سال رسيد. همچنين براساس چشم‌انداز ۱۴۰۴ محصولات كاني غيرفلزي به عنوان اولويت سوم با محوريت صنايع سيمان و كاشي سراميك در بين ۱۲ اولويت صنعتي مورد توجه قرار گرفته‌اند. با در نظر گرفتن آخرين پيش‌بيني‌هاي انجام شده درباره نرخ رشد 9/4 درصدي مصرف سيمان تا سال ۲۰۱۸م يا به عبارت ديگر افزايش سرانه مصرف جهاني از ۵۳۹ به ۶۴۰ كيلوگرم كسب جايگاه سوم جهان با ظرفيت توليد سالانه ۱۲۰ ميليون تن و رتبه نخست در صادرات جهاني و ظرفيت توليد در منطقه براي صنعت سيمان ترسيم شده است.
عمده بازارهاي صادراتي سيمان
عمده كشورهاي واردكننده سيمان سفيد ايران به ترتيب عبارتند از: عراق، امارات متحده عربي، قطر، كويت، بنگلادش، افغانستان، روسيه، قزاقستان، آذربايجان، عمان، تاجيكستان، ارمنستان، كره‌جنوبي، پاكستان، آفريقاي جنوبي، هند، تانزانيا، تركمنستان، ازبكستان، كنيا، فيليپين، ميانمار، قرقيزستان، بلژيك، گرجستان و سوريه؛ البته در سال‌هاي گذشته عربستان سعودي از جمله بازارهاي صادراتي ايران در اين بخش بوده و كشورهاي ديگري چون بحرين، تركيه، استراليا، بلغارستان، آلمان و آفريقاي مركزي وارداتي در اين بخش داشته‌اند. همچنين در حوزه سيمان خاكستري به ترتيب كشورهاي افغانستان، پاكستان، كويت، عراق، سومالي، افغانستان، عمان، پاكستان، تانزانيا، عراق، تاجيكستان، كنيا، تركمنستان، آذربايجان، تاجيكستان و ارمنستان از جمله كشورهايي بوده‌اند كه به عنوان مقصد صادراتي ايران شناخته شده‌اند. در حوزه واردات سيمان سفيد نيز در سال ۱۳۹۵، تركيه عمده واردكننده سيمان به ايران بوده است. درباره سيمان خاكستري نيز كشورهاي چين، كره‌جنوبي، امارات، هند، آلمان، تايلند، تركيه و جمهوري چك عمده كشورهاي صادركننده سيمان به ايران بوده‌اند.