اولين امضاي ظريف در ژنو،نخستين موضع زنگنه در وين
نفت ايران چطور از چاه تحريم در آمد؟
رضا زندي
روزنامه‌نگار و تحليلگر
سخنان بيژن زنگنه كه به نيمه رسيد تعدادي از خبرنگاران ترجيح دادند كنار ميز وزير وقت نفت عربستان بروند. موضع «علي النعيمي» درباره شوكي كه وزير نفت ايران قبل از شروع جلسه وزراي اوپك وارد كرد، خبر مهمي مي‌شد. آذر سال 1392، محوطه بيضي‌شكل طبقه فوقاني دبيرخانه اوپك، جنبش و جوش بيشتري داشت. چه، دولت جديد در ايران به قدرت رسيده و توافق موقت هسته‌اي ايران با شش قدرت جهاني در ژنو امضا شده بود. وزيري هم كه هشت سال سابقه حضور در جلسات اوپك را داشت دوباره به مسند بازگشته و با قدرت از باز پس‌گيري سهم ايران در بازار نفت پس از لغو تحريم‌ها سخن مي‌گفت. اجلاس صد و شصت و چهارم اوپك، سه ماه بعد از استقرار دولت حسن روحاني در وين برگزار شد. آن هم در شرايطي كه تنها 10 روز از امضاي توافق موقت هسته‌اي ژنو مي‌گذشت. ايران هنوز تحت تحريم بود اما، روزنه‌هايي براي رهايي يافته بود. زنگنه سه سال پيش در اجلاس 164 اوپك چه گفت؟ النعيمي در برابر ايران چه موضعي گرفت؟ برجام چه خدمتي به نفت ايران كرد؟ مديران نفت چگونه كار ديپلمات‌ها را كامل كردند؟
نخستين موضع قاطع نفتي ايران در وين چه بود؟
ده روز از توافق هسته‌اي ژنو گذشته بود. قيمت نفت 112 دلار بود كه زنگنه پيش از شروع اجلاس صد و شصت و چهارم وزراء به خبرنگاران گفت: «ايران توليد نفت خود را افزايش خواهد داد، حتي اگر قيمت نفت به 20 دلار در هر بشكه برسد.» آن روزها كسي فكر نمي‌كرد كه قيمت نفت به محدوده 20 دلاري نزديك شود. حتي برخي انتقاد كردند كه چرا زنگنه نفت 20 دلاري را پيش كشيده تا عزم ايران را براي افزايش توليد با هر قيمتي از نفت، نشان دهد. دي ماه سال گذشته اما، بهاي هر بشكه نفت اوپك تا 23 دلار و 58 سنت پايين آمد. پس هيچ نمي‌توانستند بهانه‌اي پيش پاي ايران بگذارند. «هيچ مشكل فني براي افزايش صادرات و بازگشت به توليد روزانه چهار ميليون بشكه نفت در روز نداريم. بر اين اعتقاديم كه حق ما است كه صادرات نفت خود را افزايش دهيم.» اين را زنگنه در پس از ورود به وين در سال 92 گفت. وقتي همراه با ديگر خبرنگاران براي شنيدن موضع عربستان در قبال سخنان وزير نفت ايران براي افزايش توليد نفت به سراغ علي النعيمي رفتيم، خبرنگاري از وزير نفت وقت عربستان پرسيد: «اگر تحريم نفتي ايران لغو شود آيا عربستان، به واسطه افزايش توليد نفت ايران، مجبور به كاهش صادرات خود خواهد شد؟» علي النعيمي در پاسخ سه بار كلمه «اگر» را تكرار كرد و با تاكيد پاسخ داد: «شما مرتب اگر، اگر، اگر مي‌كنيد... به سناريوهاي (احتمالي) وارد نشويد.» يك سال بعد، فصل‌هاي بعدي داستان ايران و عربستان نشان داد كه ماجراي تاكيد وزير نفت عربستان بر روي كلمه «اگر» چه بوده است؟ وقتي كه سعود الفيصل، وزير خارجه وقت عربستان، به وين آمد. در هواپيمايش نشست و توافق در آستانه امضاي هسته‌اي را به هم زد. حالا ديگر سعود الفيصل در دنيا نيست. علي النعيمي هم از وزارت نفت عربستان سعودي بركنار شده است. توافق هسته‌اي ايران و شش قدرت جهاني امضا شده و هفت ماه است كه اجرايي شده است. نفت ايران چه سرنوشتي داشت اگر برجام نبود؟ صنعت نفت ايران در چه راهي رفت؟ نقش نفتي زنگنه پس توافق ديپلماتيك ظريف چه بود؟
تنفس نفت در ايستگاه ژنو، صادراتي كه مي‌خواست صفر شود
بر اساس تحريم‌هاي اعمال شده تا پيش از مذاكرات ژنو، مشتريان نفتي ايران ملزم بودند هر شش ماه 20 درصد واردات‌شان از ايران را كاهش دهند. اين روند تا آنجا پيش رفت كه در مقطعي صادرات نفت ايران به روزانه 800 هزار بشكه رسيد. اين رقم پيش از شروع تحريم‌ها حدود 2 ميليون و 500 هزار بشكه در روز بود. عمده پول اندك نفت فروخته شده ايران هم يا به ايران نمي‌رسيد يا با سختي و هزينه‌هاي زياد با روش‌هاي غيرمعمول وارد كشور مي‌شد. كار به جايي رسيد كه رستم قاسمي، وزير وقت نفت، رسما از آغاز تهاتر نفت با كالا خبر داد. اين اما همه ماجرا نبود. طرحي در كنگره امريكا آماده شده بود كه بر اساس آن در صورت به نتيجه نرسيدن مذاكرات هسته‌اي، صادرات نفت ايران «صفر» مي‌شد. افزايش توليد نفت عربستان و همپيمانانش همرا با توسعه ميادين نفت شيل، وضعيت بازار نفت را به گونه‌اي چيده بود كه به راحتي امكان جايگزيني نفت ايران وجود داشت. در چنين وضعيتي بود كه توافق ژنو امضا شد. بر اساس يكي از بندهاي اين توافق طرف‌هاي مذاكره‌كننده ايران به «متوقف ساختن تلاش‌هاي بيشتر براي كاهش فروش نفت خام ايران براي فراهم آوردن اينكه مشتري‌هاي كنوني ايران حجم متوسط خريد نفت خام خود از ايران را از سر گيرند» متعهد شدند. همچنين امكان بازگشت حجم مورد توافقي از عوايد نفتي مسدود شده در خارج از كشور فراهم شد و تحريم‌هاي امريكا و اتحاديه اروپا براي صادرات پتروشيمي ايران و نيز تحريم‌هاي مربوط به خدمات مرتبط با اين صادرات به حالت تعليق درآمد. راه تنفس براي صنعت نفت تحت تحريم ايران، پس از توافق ژنو باز شده بود. از همين راه بود كه مديران و كاركنان صنعت نفت مقدمات لازم با بيم و اميد براي افزايش توليد و صادرات نفت را آماده كردند. تا به روزهاي پاياني ديماه سال گذشته رسيديم. زماني كه توافق اجرايي شدن برجام امضا شد.
توليد نفت و صادرات نفت ايران پس از برجام تا كجا رفت؟
فرداي شبي كه اجرايي شدن برجام امضا شد، ركن‌الدين جوادي، مديرعامل وقت شركت ملي نفت ايران، دستور افزايش توليد از همه ميادين نفتي را صادر كرد. برخي ناظران خارجي ترديد داشتند كه زنگنه و تيم مديريتي‌اش در صنعت نفت بتوانند به وعده افزايش 500 هزار بشكه‌اي توليد نفت بلافاصله پس از لغو تحريم‌ها عمل كنند. قرار بود شش ماه بعد از لغو تحريم‌ها، توليد نفت ايران به ميزان قبل از تحريم‌ها نزديك شود. آمار رسمي دبيرخانه اوپك، در ماه گذشته ميلادي بهتر حرف مي‌زند. آن هم از زبان منابع ثانويه بازار نفت كه ايران در شكل دهي آن هيچ دخل و تصرفي ندارد. بنا بر اطلاعات منتشر شده در گزارش ماه ژوئن اوپك، توليد نفت ايران در ماه مه ميلادي، 3 ميليون و 562 هزار بشكه در روز بود كه نسبت به ماه گذشته بيش از 89 هزار بشكه در روز افزايش يافته است. توليد نفت ايران در ماه‌هاي مارس به آوريل به ترتيب 3 ميليون و 236 هزار بشكه و 3 ميليون و 473 هزار بشكه در روز بوده است. اين در حالي است كه متوسط توليد نفت ايران در سال 2015، روزانه 2 ميليون و 840 هزار بشكه و در سال 2014، به طور متوسط روزانه 2 ميليون و 778 هزار بشكه در روز بود. از اعداد اگر روزانه بيش از يك ميليون و 800 هزار بشكه را به عنوان خوراك پالايشگاه‌هاي داخلي كم كنيد رقم صادرات نفت خام ايران به دست مي‌آيد. صادرات ميعانات گازي، جدا از نفت خام محاسبه مي‌شود. به گفته مديرعامل پيشين شركت ملي نفت ايران صادرات ميعانات گازي ايران به سطح 500 هزار بشكه در روز رسيده است. مقامات ايراني توليد روزانه نفت خام ايران را تا 3 ميليون و 800 هزار بشكه هم اعلام كرده‌اند. اگر صادرات ميعانات گازي را به ميزان صادرات اين روزهاي نفت خام بيفزاييم ايران در حال حاضر روزانه حدود 2 ميليون 500 هزار بشكه نفت خام و ميعانات گازي صادر مي‌كند. پولش را اولا مي‌گيرد! ثانيا عمدتا به يورو و ارزهاي دلخواهش مي‌گيرد! نه با جبر تحريم به روپيه و يوآن! اين ارقام را كه با ارقام توليد نفت زمان تحريم مقايسه كنيد، اگر دوره تهاتر از سر ناچاري نفت و كالا را به خاطر بياوريد و نيم‌نگاهي به فساد افشا شده واسطه‌گري‌هاي دوره تحريم داشته باشيد، مي‌توانيد كارنامه صنعت نفت پس از برجام را روي دست بگيريد.
نقش زنگنه در ادامه نقش اول ظريف
يكپارچگي صنعت نفت و تلاش همه كاركنان و مديران آن‌چه در ستاد تهران، چه در مناطق عملياتي مناطق نفت خيز جنوب، فلات قاره و فلات مركزي باعث رو سفيدي آن پس از برجام شده است. چه، بار افزايش توليد نفت بر دوش كاركنان و مديران عملياتي است. نقش زنگنه در نفت پس از برجام اما، همتاي نقش اول ظريف در دوره مذاكرات است. خاصه زماني كه در مقابل طرح «عربي-روسي» فريز نفتي ايستاد و اجازه نداد پاي ايران در اين دام گير كند. تاريخ خواهد نوشت كه چطور رقباي منطقه‌اي تلاش كردند تا با روش‌هاي مختلف جلوي افزايش توليد نفت ايران پس از برداشته شدن تحريم‌ها را بگيرند. يك روز وزراي نفت عراق، قطر و ونزوئلا به ايران آمدند و روز ديگر وزير انرژي روسيه. حتي تا چند ساعت قبل از اجلاس هم با فرستادن همزمان وزراي خارجه و نفت ونزوئلا (كه اقتصادش زير فشار كاهش قيمت نفت در حال فروپاشي است) تلاش كردند تا پاي ايران را به طرح فريز نفتي باز كنند. آن روز اين خط را مي‌نويسند كه زنگنه تنها نيم‌ساعت به واسطه‌هاي ونزوئلايي فرصت واسطه‌گري داد و با قاطعيت تصريح كرد كه ايران تحت هر شرايطي توليد نفتش را افزايش خواهد داد. وقتي جانشين وليعهد عربستان اعلام كرد كه بدون ايران طرح فريز نفتي اجرا نمي‌شود دم خروس بيرون زد و وزير نفت سعودي چند روز بعدش بركنار شد.
زنگنه: فاجعه بود، قطع صادرات نفت
در ديپلماسي نفت، قدرت هر كشور به ميزان توليد و ظرفيت مازاد توليد نفت آن كشور بستگي مستقيم دارد. به همين دليل بود كه هيات ايراني پس از حدود چهار سال توانست با اقتدار در مذاكرات صد و شصت و نهمين اجلاس اوپك حاضر شود. هرچند اعضا آمادگي نداشتند تا مجددا نظام سهميه‌بندي كشورها را احيا كنند ايران هم هيچ سقف جديد توليدي را براي اوپك بدون احياي نظام سهميه‌بندي نپذيرفت. به گفته وزير نفت، ايران مي‌خواهد در پنج سال آينده ظرفيت توليد نفتش را به 4 ميليون و 800 هزار بشكه در روز برساند و از اين ميزان 4 ميليون و 600 هزار بشكه در روز توليد كند. از اينجاست كه امضاي قراردادهاي جديد نفتي، توسعه ميادين و افزايش ضريب بازيافت در اولويت كاري وزارت نفت قرار گرفته است. قراردادهايي كه اگر گفته‌هاي وزير نفت محقق شود بايد در دو ماه آينده شاهد امضاي نخستين آن با يكي از شركت‌هاي توتال، اني، شل
و لوك اويل باشيم. برجام با اتفاق نظر داخلي به سرانجام رسيد. توسعه ميادين نفتي، افزايش توليد و صادرات نفت و ارتقاي سطح درآمدهاي ملي از همين راه مي‌گذرد. اگر همه چونان «برجام» با عينك «منافع ملي»، «توسعه نفتي» را نگاه كنند. اجلاس 169 اوپك كه تمام شد، در همان اتاق هتل كوبورگ كه محمدجواد ظريف در طول مذاكرات هسته‌اي در آن اقامت داشت از بيژن زنگنه مي‌پرسم: «تصوير جنابعالي براي صنعت نفت ايران در صورتي كه مذاكرات هسته‌اي به توافق نمي‌انجاميد چه بود؟» و وزير نفت اين گونه پاسخ داد: «فاجعه بود . قطع صادرات نفت.»