ارزان قيمت اما ويرانگر

محمد حسین لطف‌الهی

روزنامه‌نگار

نيروهاي مسلح ايران از اواسط دهه 1360 شمسي شروع به ساخت و توسعه پهپادها كردند. از آن زمان به‌طور معمول، سالانه از انواع متعددي پهپادهاي جديد در رزمايش‌ها و رژه‌هاي ارتش و سپاه پاسداران رونمايي مي‌شود. با اين وجود، هيچ‌كدام از پهپادهايي كه در طول اين چند دهه توليد و معرفي شده و در ميادين مختلف مورد استفاده قرار گرفته، به اندازه پهپادي كه اولين‌بار در سال 1400 و در رزمايش پيامبر اعظم 17 از آن رونمايي شد، در جهان شناخته شده نيستند: «شاهد- 136».

شهرت اين پهپاد به اخبار و شايعاتي بازمي‌گردد كه پيرامون آن وجود دارد. كشورهاي غربي مدعي هستند كه نيروهاي مسلح روسيه در حملات پهپادي عليه شهرها و زيرساخت‌ها در اوكراين از پهپاد ايراني شاهد-136 استفاده مي‌كنند. روس‌ها همواره اين ادعا را رد كرده‌اند. مقام‌هاي ايراني نيز هرچند در ابتدا صادرات پهپاد به روسيه را كاملا انكار مي‌كردند اما در ادامه اعلام كردند كه پيش از شروع جنگ اوكراين تعداد محدودي پهپاد به روسيه ارسال شده است. آنها مي‌گويند از اين پهپادها در جنگ عليه اوكراين استفاده نمي‌شود. منابع اسراييلي ادعا مي‌كنند استفاده از پهپادهاي شاهد-136 به مدت‌ها پيش از جنگ اوكراين بازمي‌گردد؛ آنها حمله سال 2019 به تاسيسات نفتي عربستان و همچنين حمله به كشتي ژاپني در سال 2021 را كه از سوي اسراييل مورد بهره‌برداري قرار مي‌گرفت مرتبط با اين پهپادها مي‌دانند.
تحليلگران نظامي معتقدند شاهد-136 توان رزمي و عملياتي بالايي دارد و برخي مزاياي آن باعث مي‌شود در ميدان جنگ بسيار كاربردي باشد. در اولين رونمايي رسمي از اين پهپاد، تعدادي از پهپادهاي شاهد-136 در عملياتي به صورت دسته‌جمعي مورد آزمايش قرار گرفتند و عملكردي خيره‌كننده را در هدف‌گيري اهداف ثابت شامل تانك‌ها، خودروهاي فرماندهي و همچنين ماكت نيروگاه هسته‌اي ديمونا به ثبت رساندند.
براساس اطلاعاتي كه از مشخصات فني و ظاهري شاهد-136 منتشر شده، اين پهپاد حدود 200 كيلوگرم وزن و 3.5 متر طول دارد و طول بال‌هاي آن به 2.5 متر مي‌رسد. اين پهپاد از موتور پيستوني ام‌دي-۵۵۰ بهره مي‌برد كه صداي به خصوص آن در شهرت شاهد-136 بي‌تاثير نبوده و حداكثر سرعت آن در حدود 180 كيلومتر بر ساعت برآورد شده است. گمانه‌زني‌هاي زيادي درباره برد مفيد اين پهپادها هم وجود دارد و كارشناسان اعداد مختلفي بين 1000 تا 2000 كيلومتر را درباره برد مفيد شاهد-136 مطرح مي‌كنند. 
بدنه شاهد- 136 به گونه‌اي طراحي شده كه بازتاب راداري بسيار اندكي دارد. بال‌هاي شاهد -136 به صورت دلتايي هستند كه اين نوع طراحي آيروديناميكي موجب پرواز با ثبات و افزايش سرعت آن شده است. بالك‌هايي بصورت عمودي براي كنترل‌پذيري پرواز در دوطرف انتهاي بال‌ها وجود دارد. موتور هم در انتهاي پهپاد قرار گرفته و در دماغه هم كلاهك انفجاري قرار گرفته است.
اوزي رابين، اولين مدير بخش دفاع موشكي در وزارت دفاع اسراييل در تحليلي كه در انديشكده RUSI منتشر شده درباره شاهد-136 مي‌نويسد: «شاهد-136 به‌طور مبتكرانه‌اي ساده است. اين سادگي در طراحي، در كنار ويژگي‌هاي ديگري نظير دقتي عجيب، برد طولاني و هزينه كم توليد باعث مي‌شود اين پهپاد در ميان سلاح‌هاي راهبردي يك سلاح بي‌نظير باشد. جنس و نحوه ساخت بدنه شاهد-136 به گونه‌اي است كه بسياري از كارخانه‌هاي صنعتي غيرنظامي قادر به ساخت آن هستند. موتورهاي پيستوني آن كپي‌برداري شده از موتورهاي غيرنظامي هستند كه در پهپادهاي غيرنظامي به كار مي‌رود و به‌طور آزادانه و بدون محدوديت در بازارهاي غربي عرضه مي‌شود. تخمين زده مي‌شود كلاهك انفجاري پهپاد بين 20 تا 40 كيلوگرم باشد.»
هفته‌نامه نيوزويك نوشته است: «ايران با استفاده از خلأهايي كه در رژيم كنترل صادرات ايالات متحده، كانادا و كشورهاي اروپايي وجود دارد توانسته است به‌طور انبوه قطعاتي را كه براي ساخت پهپادها به آن نياز دارد، تامين كند.»
يك موسسه تحقيقات دفاعي در بريتانيا در ماه دسامبر گزارش داد كه 82 درصد از قطعات پهپاد ايراني شاهد- 136 محصولاتي با كاربرد دوگانه هستند كه در ايالات متحده توليد مي‌شوند. پس از اين گزارش بود كه جو بايدن رييس‌جمهور ايالات متحده دستور داد كارگروهي براي بررسي اين مساله تشكيل شود تا تحقيق كنند چگونه اين قطعات سر از ايران در آورده است.
برخي تحليلگران نظامي بر اين باورند كه شاهد- 136 يك پهپاد پرسه‌زن است كه مي‌تواند پس از گشت‌زني هدف خود را انتخاب كند اما گروه ديگري از تحليلگران معتقدند علاوه بر اين قابليت، شاهد- 136 يك موشك كروز است. بسياري به اشتباه فكر مي‌كنند موشك كروز صرفا همان موشك‌هايي هستند كه با موتور جت به سوي اهداف ثابت شليك مي‌شوند اما واقعيت اين است كه هر وسيله نقليه هوايي هدايت از راه دور كه براي اصابت به يك هدف از پيش تعيين شده پرواز خود را آغاز مي‌كند يك موشك كروز است. با اين تعريف، شاهد- 136 هم كه مي‌تواند براي هدف‌گيري دقيق اهداف ثابت مورد استفاده قرار گيرد، بدون توجه به اينكه موتور پيستوني دارد و با سرعت كمي حركت مي‌كند، مي‌تواند به عنوان يك موشك كروز شناخته شود.
دفاع در برابر پهپادهايي مانند شاهد-136 پروسه‌اي پيچيده دارد. اين پهپاد با سرعت اندك و در ارتفاع پايين پرواز مي‌كند و همين مساله باعث مي‌شود امكان تشخيص و شناسايي آن از فواصل دور وجود نداشته باشد. كارشناسان مي‌گويند اين خصيصه‌ها موجب مي‌شود توپ‌هاي ضدهوايي ساده هم امكان سرنگون كردن شاهد را داشته باشند اما وقتي اين پهپاد در تاريكي شب مورد استفاده قرار مي‌گيرد، از زماني كه ديده مي‌شود تا زماني كه به هدف اصابت كند پنجره زماني بسيار كوتاهي وجود دارد و با توجه به حملات دسته‌جمعي پهپادهاي شاهد-136 عملا دفاع موثر در برابر  آن كار بسيار سختي به حساب مي‌آيد.
سه دهه قبل، در جنگ اول خليج فارس در سال 1991، مهمات هدايت شونده دقيق حدود 8 درصد از كل مهمات استفاده شده از سوي نيروهاي ائتلاف را تشكيل مي‌دادند. اما مساله اين بود كه اين دقت، هزينه بسيار زيادي در پي داشت. به عنوان مثال، قيمت هر موشك تاماهاوك كه 1300 كيلوگرم وزن دارد به 2 ميليون دلار مي‌رسد يا موشك KH101 كه روسيه بيشترين استفاده را از آنها عليه اوكراين كرد، حدود 13 ميليون دلار قيمت دارد. در چنين شرايطي عملا ذخيره و استفاده از اين نوع موشك‌ها به تعداد زياد در يك جنگ طولاني ممكن نيست. در مقابل قيمت پهپادهايي نظير شاهد-136 كه وزن آن به حدود 200 كيلوگرم مي‌رسد و بردي در حدود 1300 تا 1500 كيلومتر دارد، بين 20 تا 30 هزار دلار برآورد مي‌شود. شاهد-136 قادر به حمل كلاهك هسته‌اي نيست. كلاهك و سر جنگي اين پهپادها حدود يك‌دهم موشك‌هاي كروز است اما دقت فوق‌العاده آنها در كنار قيمت ارزان در مقايسه با موشك‌هاي كروز باعث مي‌شود در ميدان جنگ بسيار كاربردي باشند.
مقايسه اين مزيت‌ها با نقاط ضعف سامانه‌هاي پدافندي غربي نشان مي‌دهد شاهد-136 دقيقا بر اساس خلأهاي موجود در اين سيستم‌هاي دفاع هوايي طراحي شده است. براي مثال موشك پاتريوت كه يكي از ستون‌هاي دفاع هوايي در كشورهاي غربي به شمار مي‌رود قيمتي در حدود 100 برابر پهپاد شاهد دارد و حتي هدف‌گيري موفق شاهد نيز از نظر مالي ضربه‌هاي سنگيني به نيروي مدافع مي‌زند.