كرونا و زيست شبانه در تهران

اپيدمي كرونا به رغم تمامي چالش‌ها و مصائبي كه با خود براي جامعه بشري به همراه آورد، بستري كم‌ سابقه را براي خوانش انتقادي نظريات حوزه برنامه‌ريزي و طراحي شهري پديد آورده است. فرضياتي كه به مرور زمان و به واسطه تكرار به اصول حوزه شهرسازي و برنامه‌ريزي بدل شده بودند هم‌اكنون در معرض بازخواني و بازانديشي قرار گرفته‌اند و اين فرصتي خاص و منحصر به فرد است كه بايد آن را غنيمت شمرد. موضوع زيست شبانه از جمله مواردي است كه به واسطه بحران ناشي از ويروس كرونا از جانب صاحب‌نظران به طرز جدي‌تري مورد تاكيد و توجه قرار گرفته است. ترديدي نيست كه برخي از شهروندان به واسطه تغيير الگوي اشتغال، سبك زندگي، كسب درآمد ناشي از فعاليت‌هاي اقتصادي(رسمي و غيررسمي) و... خواهان بهره‌گيري و حضور فعال در فضاهاي شهري در ساعات مختلف شبانه‌روز با اهداف مختلف تفريحي، گردشگري، اقتصادي، تامين مايحتاج زندگي و... هستند. مديران شهري نيز در جايگاه سياست‌گذاري ملزم به پاسخگويي به مطالبات و خواست‌هاي شهروندان هستند. 

موضوعاتي همچون توسعه گردشگري، گسترش نشاط اجتماعي، ارتقاي كيفيت بصري، ساماندهي مشاغل غيررسمي و فضاهاي شهري تك عملكردي، بهبود زيست‌پذيري شهر و افزايش ساعات بهره‌مندي شهروندان و گردشگران از امكانات و ظرفيت‌هاي موجود؛ شوراي شهر تهران را به اين سمت سوق داد تا در اسفند ماه 1397 طرح «برنامه عملياتي برنامه‌ريزي و انجام اقدامات لازم براي بستر‌سازي تحقق زيست شبانه در چشم‌انداز تهران 1402» را به تصويب برساند. هر چند كه متاسفانه به رغم رفع برخي شبهات مطرح شده از سوي هيات تطبيق مصوبات شوراي شهر تهران در خصوص مصوبه و صدور رأي هيات مركزي حل اختلاف و وجود پشتوانه‌هاي حقوقي فرادستي جهت اجراي اين مصوبه، تاكنون اقدام موثري توسط شهرداري تهران براي تحقق حيات شبانه شهر تهران صورت نگرفته است.  قصور در اجراي اين مصوبه در شرايطي است كه از اواخر سال گذشته به واسطه شيوع ويروس كرونا، بخش گردشگري و اقتصاد غيررسمي شهر تهران دچار آسيب‌هاي قابل توجهي شده و نيازمند ايجاد تحرك و رونق براي اين بخش‌هاست.  طرح فاصله‌گذاري فيزيكي(اجتماعي) طي ماه‌هاي گذشته از سوي وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشكي براي مقابله با ويروس كرونا تجويز شده و بر اساس آن بايد از اجتماعات گسترده اجتناب كرد. ضرورت توجه به ايجاد شرايط مناسب جهت فعاليت‌هاي اقتصادي به منظور امرار معاش و نيز حضور در فضاهاي شهري به منظور رفع احتياجات ضروري بي‌توجه باشند. لذا به منظور جلوگيري از ايراد خسارت بر سلامت شهروندان، موضوع توزيع زمان حضور افراد در فضاهاي شهري به گونه‌اي كه از اجتماعات گسترده و اماكن پر تجمع ممانعت به عمل ‌آيد در قالب مفهوم زيست شبانه معناي كامل‌تري به خود مي‌گيرد. اين اهميت فوق‌العاده با در نظر گرفتن كوچك بودن قالب فضاهاي سكونتي پايتخت و تداخل حريم بين اعضاي خانواده‌ها و مواجهه شدن بيش از حد ايشان با يكديگر و يا بسته بودن فضاهاي مشاعات برج‌هاي مسكوني يا منازل آپارتماني كه باعث شده امكان چرخش هواي بيرون وجود نداشته، عينيت و نمود بيشتري مي‌يابد. البته اين نقايص در معماري كنوني منازل مسكوني كلان‌شهرها صرفا منوط به شرايط كنوني نيست و در گذشته نيز شاهد بروز تعارضات اجتماعي در مجموعه‌هاي مسكوني چند خانواري بوده‌ايم اما اكنون كه جامعه با پديده و بحران كرونا روبه‌روست اين نقيصه بيش از پيش خودنمايي مي‌كند و شاهد احساس نارضايتي و كلافگي شهروندان از ماندن در خانه براي مدت طولاني هستيم. لذا مجموع اين عوامل نشان‌دهنده اين نكته است كه بايد فضاهاي جايگزين براي شهروندان در محيط بيروني منازل جهت دسترسي به فضاهاي امن براي بازي كودكان يا سياحت بزرگسالان و انجام فعاليت‌هايي كه افراد در طول روز موفق به انجام آن نشده‌اند، فراهم شود. به ديگر سخن بايد گفت، لازم است كه فضاهاي شهري با توجه به ملاحظاتي نظير توجه توامان به زيبايي‌هاي كالبدي و مولفه‌هاي ادراكي و روان‌شناختي شهروندان از شب، توجه به پويايي، نوآوري و خلاقيت به ويژه بهره‌برداري از هنر شهري، غنا بخشيدن به فعاليت‌هاي فرهنگي با تمركز بر هويت تاريخي-ميراثي شهر تهران و... در مقياس‌هاي مختلف محله، زيرمحله و حتي منطقه‌اي مورد بازتعريف و طراحي مجدد قرار گيرد. از جمله اين تجديدنظرها مي‌توان به بازطراحي خيابان‌ها و پياده‌روها با هدف فاصله‌گذاري اجتماعي در مكان‌هاي شلوغ و تجاري همچنين فراهم آوردن امكان حضور شهروندان در ساعات طولاني‌تري از شبانه‌روز اشاره كرد. در واقع با رفع و كمرنگ كردن محدوديت‌ها براي اشتغال برخي از كسبه در قالب مشاغل رسمي و غيررسمي در ساعاتي از شب امكان جبران خسارت‌هاي مالي و اقتصادي پيش آمده همچنين بهره‌مندي شهروندان از ارايه خدمات در ساعات بيشتري از شبانه‌روز فراهم مي‌شود. در واقع اگر تاب‌آوري را ظرفيت يك سيستم براي بازيابي خود و توانايي جهت ترميم خويش تعريف كنيم، اينگونه اقدامات را مي‌توان از مصاديق افزايش تاب‌آوري شهر برشمرده شود. از سوي ديگر منابع مالي جديد و پايدارتر براي كسبه و شهروندان و به تبع آن شهرداري تهران فراهم شده كه مي‌تواند سبب شود كسب وكارها به صورت مجاز و متناسب با نيازهاي جديد(بر اساس نيازهاي شبانه شهروندان) تعريف شده و حتي مشاغلي كه در شرايط كنوني به صورت غيررسمي سيار و بدون كانون به فعاليت مي‌پردازند در سايت‌هاي انتخابي مستقر شده و باعث گسترش نشاط اجتماعي شهروندان شوند. مجموعه اين عوامل در نهايت منجر به بهبود تاب‌آوري شهري تهران خواهد شد. در پايان بايد به اين نكته اشاره شود كه تصوير ذهني از يك شهر والا و بزرگ به‌ طور گسترده‌اي از كيفيت قلمروهاي همگاني آن در قالب خيابان‌ها، بلوارها، پارك‌ها، ميادين و ميدانچه‌ها و آب كناره‌ها نشأت مي‌گيرد. اين تصوير ذهني در شهروندان با توجه به فعاليت‌هايي كه طي شبانه‌روز در قلمروهاي عمومي جريان دارد، شكل‌گرفته و همين كيفيت همگاني است كه شهر را خاطره‌انگيز و قابل زندگي مي‌كند. همان طور كه صاحب‌نظران عرصه شهرسازي و معماري به اتفاق بر آن تاكيد دارند اينكه شهرهاي خوب و موفق دنيا تصادفي به اين مرحله نرسيده‌اند و همه شهرها از برنامه‌هاي كليشه‌اي صرف نيز تبعيت نكرده‌اند. مديران شهري تهران نيز بايد از اصول شهرسازي پيروي كرده و به دنبال ارتقاي هر چه بيشتر كيفيت زندگي شهروندان در پايتخت در ساعات مختلف شبانه‌روز باشند. اين مهم به واسطه رونق وضعيت اقتصادي شهر و بهبود محيط زيست طبيعي و مصنوع شهر ايجاد خواهد شد. در همين ارتباط مصوبه‌اي تحت عنوان اقدامات ويژه دوره كرونا در شوراي شهر به تصويب رسيد كه بستري مطلوب‌تر را براي بهره‌گيري از ظرفيت زمان و گسترش آن براي رفع نيازهاي اقتصادي و اجتماعي شهروندان تامين شود. تلاش شورا براي ارتقاي كيفي شهر تهران حتي در مواقع بحران‌هايي نظير ويروس كوويد 19 بستري مناسب براي اقدامات اجرايي از سوي نهاد اجرا يعني شهرداري است.