چه كسي مقصر آلودگي‌هواست
سعيد ساويز
شاخص‌هاي مختلفي براي سنجش وضعيت آب و هوا وجود دارد كه هر كدام از ديد خود با اندازه‌گيري پارامترهايي سعي بر آن دارد تا به زبان عدد و رقم وضعيت را بيان كند. از اندازه‌گيري ذرات معلق آلاينده شامل مشتقات گوگرد و مشتقات كربن گرفته تا بررسي برد شفاف بيني از دسته اين پارامتر‌ها هستند كه البته به صورت مستقيم به يكديگر مرتبط هستند. اما سوال اساسي اينجاست كه آيا پارامتري وجود دارد كه بتواند شرايط را براي اكوسيستم‌ها و اكولوژي‌هاي مختلف سنجيده و با توجه به تفاوت محسوس اقليمي و اجتماعي آنها نسخه‌هاي جداگانه‌اي صادر كند. مثلا با استفاده از آن بتوان براي تهران با جمعيتش، شرايط اقليمش و شرايط اقتصادي و اجتماعيش يك نسخه پيچيد و براي كرج، رشت، تبريز يا كرمانشاه نسخه‌اي ديگر كه البته بتوان با استفاده از اين سناريو‌ها شرايط سالم را براي نفس كشيدن شهروندان فراهم آورد؟ پاسخ اين سوال با يك جست‌وجو در مقالات دانشگاهي تا حدي مشخص مي‌شود...
تاب‌آوري اكوسيستم در برابر آلاينده‌ها به نظر هماني است كه به دنبال آنيم و چندان جامع است كه مي‌شد سرلوحه‌اي براي سياست‌گذاري صحيح در همه اركان توسعه شهري قرار بگيرد. تاب‌آوري داراي تعاريف متفاوتي است؛ براي مثال پرينگز تاب‌آوري اكوسيستم را اندازه‌گيري سرعت بازگشت سيستم به حالت تعادل و هواي سالم‌تر مي‌داند؛ تعريف جامع ديگري وجود دارد كه توسط هولينگ ارايه شده است و در آن تاب‌آوري را به دو دسته تاب‌آوري مهندسي و تاب‌آوري زيست محيطي تقسيم كرده است. با چشم‌پوشي از تعريف جزيي‌تر كه از حوصله اين نوشتار خارج است بد نيست به اين نكته اشاره شود كه تحقيقات به عمل آمده به وضوح نشان مي‌دهد كه سياست‌هاي اجتماعي در شهر تهران، شامل ساخت وساز، قطع درختان و تخريب فضاي سبز، جانمايي كارخانجات، نقشه و الگوي مصرف سوخت، اعم از حمل و نقل، خانگي و صنعت مجموعا شرايطي را فراهم كرده است كه تهران شهري تاب‌آور نباشد؛ يعني هر تغيير كوچكي اعم از تغيير كيفيت سوخت در خودروها، نيروگاه‌ها يا صنايع يا افزايش تعداد خودروها در خيابان، افزايش بار ترافيك شهري و حتي تغييركاهشي الگوي باد و بارش در اين شهر باعث وقوع بحران و بالا رفتن سطح آلودگي تا رنگ قرمز و بنفش مي‌شود. نخستين‌بار در سال 1374، 100 كارشناس در تهران در كنار يكديگر گرد آمدند و پس از بررسي، بيانيه‌اي براي هواي تهران صادر كردند و وضعيت آن را بحران ملي و تلاش براي اصلاح آن را عزم ملي ناميدند كه بازتاب نيافت. بايد به اين نكته توجه شود كه بيش از 200 روز از سال در تهران غلظت ذرات معلق چنان است كه ديد كمتر از 500 متر است. جايكا يا همان Japan International Cooperation Agency سه سال بعد از اين نشست يعني در سال 1377 اعلام كرد كه در تهران در هر ساعت يك نفر بر اثر آلودگي هوا جان مي‌سپارد. بانك جهاني در سال 2001 ضرر و زيان مالي ناشي از آلودگي هوا در تهران را بالغ بر 7 ميليارد دلار ارزيابي كرد و برآورد شده است كه روزهايي كه شهر تهران با شاخص آلودگي زير 50 در وضعيت سبز قرار دارد زير 20 روز در سال است. با توجه به اينكه تاب‌آوري با حوزه‌هاي مالي و اقتصادي، اجتماعي و زيست‌محيطي رابطه مستقيم دارد و با توجه به اينكه تحقيقات نشان مي‌دهد كه بيشترين تاثير اين شاخص از حوزه مالي و اقتصادي است بايد گفت كه شهر تهران و بسياري از شهرهاي صنعتي ايران هم‌اكنون در وضعيت بحران هستند و اتفاقات ماه‌هاي سرد سال تنها شدت بحران را بيشتر مي‌كند؛ در آن شرايط است كه توجه افكار عمومي متوجه شرايط بحراني مي‌شود و با گذشت ماه‌هاي سرد مجددا همه فراموش مي‌كنند كه شرايط تا چه حد بحراني است. اين شرايط بحراني در تك تك روزهاي سال وجود دارد و جالب آنجاست كه هيچ عزمي براي حل ريشه‌اي آن وجود ندارد. اينكه انتظار داشته باشيم شرايط ناپايدار در يك شهر چند ميليوني پيش نيايد، به نظر انتظار گزافيست؛ اما اينكه چرا بايد شرايط تا حدي بحراني باشد كه اين شرايط فوق بحراني پايدار شده و زودگذر نباشد بايد سوال اساسي محافل علمي باشد.