«انديشه يوناني، فرهنگ اسلامي»
دوست داشته باشيم يا نه، اينجا در ميانه دنيا، جايي كه خاورميانه خوانده مي‌شود، تاريخ بعضا متمركزتر يا شايد درهم تنيده‌تر از فرهنگ‌ها و جغرافياهاي ديگر پيش رفته است. اينجا هيچ داستاني تك‌خطي نيست. نقطه‌هاي اوج، گره‌ها، گره‌گشايي‌ها، همه و همه اين ويژگي را با خود دارند كه براي روشن شدن كم و كيف ماجرا نياز به جدا شدن از بستر مكاني را در خود پرورده‌اند. جريان نهضت ترجمه در تاريخ اسلام و در تاريخ تمدن نيز بي‌كم و كاست از چنين شرايطي برخوردار است. جايي كه يونان، روم، ايران، شبه جزيره عربستان و كم و بيش برخي انگاره‌ها و فرهنگ‌هاي تاريخي ديگر را با خود درگير مي‌كند. به همين خاطر مطالعه كتاب «انديشه يوناني، فرهنگ اسلامي» در جريان نهضت ترجمه پيچيدگي‌هاي خاص خودش را به دنبال مي‌آورد و البته پاسخ‌ها و گره‌گشايي‌هاي قابل قبولي نيز ارايه مي‌دهد.
ديميتري گوتاس، نويسنده اين كتاب از مستشرقان، اسلام‌شناسان و عرب‌شناسان (و شايد بهتر باشد نوشته شود عرب دوستان) معروف و شناخته شده جهان است كه در دانشگاه ييل ايالات متحده امريكا، كرسي استادي زبان و ادبيات عرب را در اختيار دارد. گوتاس مطالعات و پژوهش‌هاي گسترده‌اي به ويژه در زمينه تاثير ادبيات يونان باستان بر زبان و ادبيات عرب و فرهنگ اسلامي دارد و آثاري معتبر در اين زمينه از او انتشار يافته است. با اين همه شايد علقه و تاثيرپذيري او از يك عمر فعاليت علمي متناظر با تاريخ اسلام و اعراب، اين نكته را نيز با خود به دنبال داشته است كه او هر از گاهي در پرداخت به جريان‌هاي مرتبط با اسلام و جهان عرب، از تشريح عميق‌تر تاثيرگذاري ديگر المان‌ها و فرهنگ‌ها چشم پوشي كند. همانطور كه در اين كتاب نيز خلافت عباسيان و جريان‌سازي‌هاي نهضت ترجمه اگر چه با توجه به نقش ايرانيان در به قدرت رساندن اين خاندان و همچنين به دنبال آوردن عقبه علمي، فرهنگ و تمدن كهن ايران مورد پرداخت قرار گرفته اما، كمتر در اين مساله عميق مي‌شود كه چطور در بازه زماني محدودي، جهان عرب از يك حكومت بسته، متحجر و جزم‌انديش مانند امويان، به يكباره با پيشواياني كم و بيش آوانگارد مانند عباسيان روبه‌رو مي‌شود.
اين كتاب كه مطابق با توضيحات مترجم 10 سال براي انتشار معطل مي‌ماند، تحقيقي است درباره عوامل عمده اجتماعي، سياسي، فكري، فرهنگي كه موقعيت و فرصت به وجود آمدن نهضت بي‌سابقه ترجمه از يوناني به عربي در بغداد، پايتخت جديد‌التاسيس خلافت عباسي، در دو قرن آغاز حكومت اين سلسله فراهم آورد. اين كتاب كه عنوان اصلي‌اش با همان ويژگي و آفت ذكر شده در كار گوتاس عجين شده و «انديشه يوناني، فرهنگ عربي» نام گرفته و با اصرار مترجم به صورت حاضر در اختيار علاقه‌مندان قرار گرفته است، براساس زنجيره‌اي از آثار تاريخي و زبان‌شناسي تاريخي در مطالعات يوناني عربي يا مطالعه ترجمه‌هاي قرون وسطايي آثار كهن و غيرمذهبي يوناني به زبان عربي صورت گرفته است. با اين همه، كتاب حاضر نه تنها به دليل ريشه‌يابي‌ها و روايت‌هاي پخته و موشكافانه از جريان نهضت ترجمه، بلكه به دليل پرداخت به مباحثي كه شايد در مطالعات علمي كمتر مورد توجه قرار مي‌گيرد اهميتي دو چندان يافته است. در واقع نويسنده به درستي و بسيار به جا به بيان نكاتي مي‌پردازد كه متعاقب آنها جريان انديشه از غرب به شرق و دقيق‌تر از آن به خاورميانه آمده و براي مدت‌هاي طولاني ماندگار مي‌شود. با روي كار آمدن عباسياني كه نه‌تنها مورد حمايت ايرانيان بودندبلكه در سطوح مختلفي تحت تاثير تمدن تا آن روزگار ايراني قرار گرفتند، يك فرصت‌شناسي بزرگ تاريخي اتفاق مي‌افتد. در اين رويكرد اجتماعي نسبت به جريان نهضت ترجمه به خوبي بررسي مي‌شود كه اين نهضت بيش از دو قرن ادامه پيدا كرد تا تنها جرقه‌اي گذرا و تحت تاثير روح زمانه يا ميل شخصي يك يا چند فرد خاص به حساب نيايد. از طرفي حمايت تمام و كمال تمام نخبگان و تاثيرگذاران جامعه، از اميران و ديوان سالاران گرفته تا دانشمندان و حتي بازرگانان و مردم عام‌تر از يك سو و همچنين سرمايه‌گذاري‌هاي مادي و معنوي حكومتي و حتي بخش خصوصي در اين راه از سوي ديگر موجب اعتلا و پيشبرد اهداف اين جريان شد. همچنين روش‌شناسي منضبط علمي و دقت جدي زبان‌شناختي تاريخي بر اساس يك برنامه حمايت شده كه شايد در اين مورد خاص نقش حاكميت عباسيان و مستشاران ايراني‌شان اهميت بيشتري داشته باشد از جمله عوامل ديگري است كه حدود و ثغورش در اين كتاب به خوبي نمايان شده است.
انديشه يوناني، فرهنگ اسلامي در دو بخش كلي به بررسي عوامل اجتماعي و سياسي اوايل جامعه دوران عباسي در جريان نهضت ترجمه مي‌پردازد. بخش نخست كتاب با عنوان كلي «ترجمه و امپراتوري» و بخش دوم نيز با عنوان «ترجمه و جامعه» نام‌گذاري شده‌اند. يك نگاه كلي به فصول كتاب و فهرست مطالب اين اثر به خوبي نشان مي‌دهد كه مخاطب با چه محتوايي به صورت جزئي رو به رو خواهد بود. عناويني از جمله: «زمينه نهضت ترجمه: منابع مادي، انساني و فرهنگي»، «منصور: ايدئولوژي امپراتوري (شاهنشاهي، خلفاي اوليه عباسي و نهضت ترجمه)»، «مهدي و پسرانش: گفتمان اجتماعي و مذهبي و نهضت ترجمه»، «مأمون: سياست‌هاي داخلي و خارجي و نهضت ترجمه»، «ترجمه در خدمت دانش كاربردي و نظري»، «حاميان، مترجمان، ترجمه‌ها» و «ترجمه و تاريخ: تحولات ناشي از نهضت ترجمه. » مي‌تواند شمايي كلي از اين اثر را در نگاه اول براي مخاطب متبلور كند. گوتاس در مجموع ضمن پژوهشي علمي، با رويكردي كمتر مورد تشريح قرار گرفته به اين برهه مهم تاريخي پرداخته كه البته مهارت عبدالرضا سالار بهزادي، مترجم اثر نيز در انتقال كيفيت آن به خواننده ايراني قابل چشم‌پوشي نيست .