توقف مشاركت ايالات متحده در توافق هسته‌اي با ايران چه تاثيري بر برجام يا ايران داشت؟ آيا تهران به انزوايي كه دونالد ترامپ، رييس‌جمهور ايالات متحده خواب آن را ديده بود، مبتلا شد؟ آيا برجام از هم فروپاشيد؟ آيا 5 كشور ديگر حاضر در اين توافق از ايالات متحده تبعيت كردند؟ پاسخ به هيچ كدام از اين پرسش‌ها مثبت نيست. قريب به 10 روز پس از اعلام تصميم ضدبرجامي دونالد ترامپ، ايران و جامعه جهاني در يك سو ايستاده و ايالات متحده و تعداد محدودي از اصحاب منطقه‌اي اين كشور در غرب آسيا نيز در سوي ديگر ميدان ايستاده‌اند. بي‌شك بقاي برجام با توجه به بازگشت تحريم‌هاي هسته‌اي حتي با وجود اقدام‌هاي مقابله‌اي اروپا در برابر امريكا آسان نخواهد بود و تا 45 روز ديگر با قرار گرفتن توپ تصميم‌گيري در زمين ايران، اين عاليرتبه‌ترين مقام‌هاي كشور هستند كه بايد تعيين كنند آيا تهران با باقي ماندن در توافق هسته‌اي از منافع اقتصادي وعده داده شده توسط 1+4 منتفع خواهد شد يا خير؟ با اين وجود توقف حضور امريكا در توافق هسته‌اي، هياهويي در سطح بين‌المللي به راه انداخته است كه كمترين آنها فاصله گرفتن بيش از پيش اروپا از شريك قديمي يعني ايالات متحده است. همزمان با مطرح شدن احتمال عقب‌نشيني كيم جونگ اون از ديدار با دونالد ترامپ به دليل نگاه صفر و صدي رييس‌جمهور امريكا به مذاكره، زنگ‌هاي خطر در سطح بين‌المللي درباره ابعاد منفي تصميم‌هاي اشتباه رييس‌جمهور امريكا در حوزه سياست خارجي به صدا در آمده است.
چين، سرمايه‌گذاري اروپايي‌ها را جارو مي‌كند
سايت تحليلي Slateدر مطلبي در اين باره نوشته است: «تنها اثر جهاني تصميم دونالد ترامپ براي بيرون كشيدن امريكا از توافق هسته‌اي با ايران، افزايش بهاي نفت بود كه به فرصتي طلايي براي چين بدل شد و البته بر همبستگي ميان ايران و اروپا نيز افزود. فدريكا موگريني، مسوول سياست خارجي اتحاديه اروپا و وزراي خارجه ايران، فرانسه، بريتانيا و آلمان در بروكسل با هم ديدار كردند تا راه‌هاي زنده نگاه داشتن توافق هسته‌اي با تهران را بررسي كنند. فدريكا موگريني در تازه‌ترين اظهارات خود تاكيد كرده كه برجام مانند بيماري در بخش مراقبت‌هاي ويژه است و حقيقت اين است كه حال اين بيمار همچنان نامساعد است. زنده نگاه داشتن توافق هسته‌اي با ايران نيازمند پيدا كردن راه‌هايي براي تضمين امنيت ادامه كار كمپاني‌ها و شركت‌هاي اروپايي با ايران است. اكنون مساله اينجاست كه اگر كمپاني‌هاي فعال در ايران با ايالات متحده نيز مراوده مالي داشته باشند در نتيجه تحريم‌هاي امريكا متضرر خواهند شد. همچنين ايالات متحده اين قدرت را دارد كه كمپاني‌هاي فعال در ايران را از سيستم‌هاي مالي خود محروم سازد. در مدت زمان گذشته از تصميم ترامپ، اين كمپاني‌ها و شركت‌هاي بزرگ اروپايي مانند توتال بوده‌اند كه اعلام كرده‌اند اگر مشمول معافيت‌هاي تحريمي امريكا نشوند، مجبور خواهند بود تا پاييز جاري به كار خود در ايران پايان دهند. اگر توتال از پروژه گاز طبيعي پارس‌جنوبي خارج شود چين كه دومين داوطلب خارجي براي سرمايه‌گذاري در اين پروژه بود وارد ميدان خواهد شد و اين در حالي است كه توتال تاكنون 90 ميليون دلار در اين پروژه سرمايه‌گذاري كرده و در نتيجه خروج از آن در حالي كه هنوز سودي از اين مشاركت نبرده همه‌چيز را در سيني به چين تقديم خواهد كرد.»
سد تجاري اروپا در برابر ترامپ
تنها ساعاتي پس از انتشار خبر عقب‌نشيني امريكا از توافق هسته‌اي با ايران، كمپاني‌ها و شركت‌هاي بين‌المللي بزرگ فعال در تهران اظهارنظر درباره فرجام قراردادهاي خود با ايران را آغاز كردند. برخي مانند توتال به صراحت اعلام كردند اگر مشمول معافيت‌هاي تحريمي امريكا براي كار در ايران نشوند، رفتن را به ماندن ترجيح خواهند داد و برخي مانند زيمنس از اظهارنظر صريح در اين باره خودداري كرده اما اعلام كردند كه در حال بررسي وضعيت اقتصادي ادامه فعاليت در ايران با توجه به تحريم‌هاي امريكا هستند. محمد‌جواد ظريف و تيم همراه وي در بروكسل به تروييكاي اروپايي و مسوول سياست خارجي اتحاديه اروپا يادآوري كردند كه مهم‌ترين شرط ايران براي باقي ماندن در توافق هسته‌اي بدون امريكا، منتفع شدن اقتصادي از آن است. هرچند كه خبرنگاران ايراني و خارجي در پرسش‌هاي خود از مسوول سياست خارجي اتحاديه اروپا و وزير خارجه ايران در بروكسل به دنبال كشف اين نكته بودند كه آيا اروپا تضمين مورد نياز ايران را خواهد داد يا نه، در نهايت پاسخ به اين پرسش در نشست سران اتحاديه اروپا در صوفيه (پايتخت بلغارستان) تا‌حدودي داده شد. پس از شام كاري سران اتحاديه اروپا در صوفيه، روز جمعه كميسيون اروپا از آغاز فرآيند «مقررات مسدودكننده» براي محافظت از شركت‌هاي اروپايي در برابر تحريم‌هاي امريكا عليه ايران خبر داد. كميسيون اروپا با انتشار اطلاعيه‌اي اعلام كرد كه روند تجديد مقررات مسدودكننده را آغاز كرده است كه از تجارت اروپايي‌ها در ايران پس از خروج امريكا از توافق هسته‌اي و وضع مجدد تحريم‌ها عليه تهران محافظت مي‌كند. اين اقدام اتحاديه اروپا مانع از آن مي‌شود كه شركت‌هاي اروپايي با تحريم‌هاي امريكا همكاري كنند و هيچ حكم قانوني را كه مجازات امريكا را به اجرا در‌مي‌آورد به رسميت نمي‌شناسد. اين مقررات اولين‌بار در سال 1996 زماني كه امريكا تلاش مي‌كرد شركت‌هاي خارجي را به دليل تجارت با كوبا، ايران و ليبي مجازات كند، تصويب شد اما تا به امروز در ميدان عمل چندان اجرايي نشده است. مقامات اتحاديه اروپا مي‌گويند كه اين مقررات مسدودكننده را احيا كرده‌اند تا بر تصميم دونالد ترامپ، رييس‌جمهور امريكا براي وضع مجدد تحريم‌ها عليه ايران پس از يك بازده زماني 90 و 180 روزه كه شامل تحريم‌هاي نفتي و داد‌و‌ستد با بانك مركزي ايران مي‌شود، غلبه كنند.
تلاش اروپا براي كسب معافيت امريكا
با اجرايي شدن اين قاعده، هم كمپاني‌هاي اروپايي مي‌توانند با تحريم‌هاي امريكا عليه ساير كشورها همراه نشوند و هم اينكه مي‌توانند در صورت متضرر شدن در نتيجه تحريم‌هاي امريكا در دادگاه‌هاي اروپايي عليه امريكا اقامه دعوا كنند. هرچند پيام سياسي اين همراهي اروپا با ايران در مقابله با واشنگتن قابل‌كتمان نيست اما آينده اجرايي مقررات مسدودكننده در هاله‌اي از ابهام قرار دارد. اگر اين فرآيند رسما آغاز به كار كند، كمپاني‌هاي اروپايي بر سر دو‌راهي سختي قرار خواهند گرفت: يا بايد تنبيه توسط امريكا را به جان بخرند يا تنبيه توسط اتحاديه اروپا را. به نظر مي‌رسد كه بسياري از اين كمپاني‌ها براي فرار از گرفتار شدن در چنين موقعيتي، از حضور تجاري در ايران صرفنظر كنند. برخي از تحليلگران مي‌گويند كه سران اروپا براي تحت فشار قرار دادن و امتياز گرفتن از امريكا براي صدور معافيت‌هاي تحريمي براي شركت‌هاي بزرگ دست به طرح مساله اجراي مقررات مسدودكننده زده‌اند. در سال 1996 نيز زماني كه اروپايي‌ها چنين فرآيندي را براي نخستين‌بار به ميدان اجرا آوردند در نهايت منجر به توافقي ميان امريكا و اتحاديه اروپا شد و امريكا در روندي مصالحه‌جويانه پذيرفت كه كمپاني‌ها و شركت‌هايي را كه در ليبي، كوبا و ايران فعال هستند مشمول تحريم‌هاي ثانويه خود نكند. دونالد ترامپ پس از گفت‌وگوي تلفني كه با همتاي چيني خود داشته اجازه معافيت از جريمه يك شركت ارتباطي چيني را كه در ايران سرمايه‌گذاري كرده، صادر كرد و اكنون اروپايي‌ها نيز اميدوار هستند كه بتوانند چنين معافيتي را براي كمپاني‌هاي بزرگ خود مانند توتال از امريكا اخذ كنند.
سياستمداران اروپايي در مسابقه با
كمپاني‌هاي اروپايي
اينكه توافق هسته‌اي با ايران با توسل اتحاديه اروپا به راه‌هايي نظير اجراي قوانين مسدودكننده به حيات خود ادامه دهد يا خير، مساله‌اي است كه زمان بايد پاسخ آن را بدهد اما در اين مقطع مي‌توان گفت 28 كشور اتحاديه اروپا تصميم گرفتند جواب جمعي به بوالهوسي‌هاي دونالد ترامپ در سطح بين‌المللي بدهند. اين نكته كه رهبران 28 كشور اروپايي دست در دست هم و در اراده‌اي دسته‌جمعي راهكارهايي انديشيده‌اند تا از ايران مقابل تحريم‌هاي امريكا حفاظت كنند هم نشان‌دهنده اهميت برجام براي اروپا و هم نشانه‌اي از استيصال متحدان سنتي امريكا از رييس‌جمهوري است كه تنها 15 ماه از حضورش در كاخ سفيد مي‌گذرد.
درحالي كه دونالد ترامپ با عدم تمديد توقف اجراي تحريم‌هاي هسته‌اي ايران، نيت 15ماهه خود براي تخريب توافق هسته‌اي را اجرايي كرد اما بازگشت تحريم‌هاي ثانويه امريكا در حقيقت به سراغ جريمه كردن كمپاني‌ها و شركت‌هايي مي‌رود كه با ايران كار مي‌كنند. در چنين شرايطي اروپايي‌ها احساس مي‌كنند ترامپ با اين اقدام خود در حقيقت از دو نقطه به آنها خيانت كرده است. وي با خارج كردن امريكا از برجام هم به توافقي چندجانبه كه ماحصل 13 سال مذاكره بود پشت پا زده و هم با بازگرداندن تحريم‌هاي ثانويه استقلال سياسي و اقتصادي اروپا را زير سوال برده است. در اين فضا سخنان اخير دونالد توسك، رييس شوراي اروپايي كه گفته بود «وقتي به آخرين تصميمات رييس‌جمهور ترامپ نگاه مي‌كنيم، مي‌توانيم به خود بگوييم كه با چنين دوستاني، به دشمن نياز نداريم»، نشان از تصميم اروپا براي گوشزد كردن اين نكته به امريكا دارد كه دوره ژاندارم بازي امريكا به پايان رسيده است. هرچند كه روساي جمهور كشورهايي مانند فرانسه مي‌گويند كه اروپا قصد ندارد با امريكا بر سر ايران وارد منازعه جدي شود اما در ميان 28 كشور اروپايي عضو اتحاديه اروپا هستند سياستمداراني كه تصميم ترامپ براي خروج از برجام را بيش از آنكه ضربه‌اي به ايران بدانند، توهيني به اتحاديه تعبير مي‌كنند. اروپايي‌ها در چهار ماه اخير مرتبا به ترامپ گوشزد كرده‌اند كه ايران به تعهدات خود طبق برجام پايبند بوده و توافق هسته‌اي، توافقي مهم در حوزه منع اشاعه تسليحات هسته‌اي در سطح بين‌المللي است. با وجود تمام آن تذكرها، خروج امريكا از برجام اروپايي‌ها را به اين فكر انداخته كه بايد براي خود و نه ايران چاره‌انديشي كنند.
شمارش معكوس براي بازگشت تحريم‌هاي هسته‌اي ايران از سوي امريكا آغاز شده و همزمان تلاش‌هاي سران كشورهاي اروپايي براي مهار آن نيز سرعت گرفته است اما در مساله حفظ تهران در توافق هسته‌اي مهم‌ترين مساله «زمان» است. اروپا زمان محدودي و در بهترين حالت دو ماه براي متقاعد كردن تهران دارد و اين در حالي است كه برخي از تحليلگران اعتقاد دارند سرعت تدابير اقتصادي سران اروپا براي تامين امنيت فعاليت شركت‌هاي اروپايي در تهران در نهايت عرصه را به سرعت عقب‌نشيني شركت‌هاي بزرگ از بازارهاي ايران واگذار خواهد كرد. همزمان چهره‌هايي مانند انگلا مركل، صدراعظم آلمان نيز مي‌گويند كه اروپا براي مقابله با تحريم‌هاي امريكا محدوديت‌هايي دارد و در نهايت تلاش‌هاي اروپا در بهترين حالت مي‌تواند كمپاني‌ها و شركت‌هاي متوسط و كوچك را براي باقي ماندن در توافق با تهران متقاعد كند. امانوئل ماكرون، رييس‌جمهور فرانسه در پاسخ به سوالي درباره بيانيه اخير توتال براي خروج از ايران گفت كه اليزه نمي‌تواند شركت‌هاي فرانسوي را وادار به باقي ماندن در بازار ايران كند.
درحال حاضر جدا از اين حقيقت كه برجام در وضعيت مراقب‌هاي ويژه قرار دارد، مساله خطرناك‌تر ديگر اين است كه مشاجره ميان اروپا و امريكا بر سر برجام به جنگ تجاري ميان دو متحد سنتي بدل شود. اگر تا پيش از تصميم برجامي ترامپ، نمايندگان سياسي كشورهاي اروپايي از مسوول سياست خارجي اتحاديه اروپا تا وزراي خارجه و حتي رييس‌جمهور فرانسه و صدراعظم آلمان تلاش مي‌كردند ترامپ را به باقي ماندن در توافق متقاعد كنند از قريب به 7 روز پيش سفراي سياسي اتحاديه اروپا با سفر به واشنگتن و نيويورك از امريكا مي‌خواهند كه دستور معافيت شركت‌هاي اروپايي از تحريم‌هاي هسته‌اي ايران را صادر كند.
اينكه توافق هسته‌اي با ايران با توسل اتحاديه اروپا به راه‌هايي نظير اجراي قوانين مسدودكننده به حيات خود ادامه دهد يا خير، مساله‌اي است كه زمان بايد پاسخ آن را بدهد اما در اين مقطع مي‌توان گفت 28 كشور اتحاديه اروپا تصميم گرفتند جواب جمعي به بوالهوسي‌هاي دونالد ترامپ در سطح بين‌المللي بدهند. اين نكته كه رهبران 28 كشور اروپايي دست در دست هم و در اراده‌اي دسته‌جمعي راهكارهايي انديشيده‌اند تا از ايران مقابل تحريم‌هاي امريكا حفاظت كنند هم نشان‌دهنده اهميت برجام براي اروپا و هم نشانه‌اي از استيصال متحدان سنتي امريكا از رييس‌جمهوري است كه تنها 15 ماه از حضورش در كاخ سفيد مي‌گذرد.