نرگس رسولي
مشتريان نفتي ايران اين روزها در حال نو شدن هستند. حالا بايد در كنار مشتريان سنتي، تحريمي و پسابرجامي از مشترياني نام ببريم كه از 24 نوامبر (آبان ماه سال 97) بعد از تشديد تحريم‌هاي ترامپي خريدار نفت ايران باشند؛ مشترياني كه نام‌شان حتي براي نخستين‌بار در سبد نفتي ايران قرار مي‌گيرد و نشان مي‌دهد خريداران نفت ايران به راحتي ميدان را خالي نخواهند كرد. البته خبرها از گوشه و كنار بازار نفت حكايت از تلاش برخي سهم‌داران بازار نفتي جهان براي جايگزين كردن نفت‌شان به جاي نفت ايران در شرايط محدوديت‌هاي احتمالي پس از خروج امريكا از برجام دارد. خريد محموله 140 هزار بشكه‌اي نفت خام شيلي از ايران نشان داد حتي تحريم‌هاي جديد هم نمي‌تواند مشتريان نفتي را متقاعد به ترك سبد نفتي ايران كند.
پالايشگاه دولتي ENAP شيلي در اقدامي كم‌سابقه، ۱۴۰ هزار بشكه نفت خام ايران را براي بارگيري در ماه مه خريداري كرده است. طبق آمار اس‌اند پي گلوبال پلاتس، اين براي نخستين‌بار در حدود ۱۸ ماه گذشته است كه شيلي نفت ايران را وارد مي‌كند و قرار است كشتي سوئزماكس مونته تولدو اين محموله را در ۲۴ و ۲۵ مه (فردا و پس فردا 3 و 4 خرداد) در جزيره خارك بارگيري كند. شيلي عمدتا به واردات نفت از برزيل، اكوادور، پرو و آرژانتين متكي است اما گاهي از عراق، عربستان سعودي و كويت نفت خريداري مي‌كند. شركت انرژي دولتي ENAP تنها پالايشگر نفت شيلي است كه دو پالايشگاه را با ظرفيت حدود ۲۲۰ هزار بشكه در روز اداره مي‌كند.
آمارها از توليد نفت ايران در ماه آوريل نشان مي‌دهد كه توليد روزانه نفت ايران 3ميليون و 830 هزار بشكه در روز است كه نزديك به 2 ميليون بشكه نفت در روز صادر مي‌كند. اعداد و ارقامي كه در دوران تحريم به كمتر از يك ميليون بشكه درروز كاهش يافته بود و بازارهاي صادراتي نفت ايران به تصاحب توليدكنندگان آسيايي همچون عراق و عربستان قرار گرفته بود.
حال بعد از اعلام خروج دونالد ترامپ، رييس‌جمهور امريكا از توافقنامه برجام و اعمال تحريم‌هاي جديد در 60 و 90 روز آينده بايد ديد سبد مشتريان خريد نفت ايران چه تغييري خواهد كرد.
مشتريان سنتي
ايران هفت نوع نفت خام سبك، سنگين، فروزان، لاوان، سروش، نوروز و بهرگان را به بازار عرضه مي‌كند. نفت سبك نسبت به سنگين خواهان زيادتري دارد به طوري كه بازارهاي خوبي از سراسر دنيا را مشتري نفت خود كرده است. برخي كشورها به خاطر پايه‌گذاري پالايشگاه‌هاي خود بر مبناي نفت ايران به مشتريان هميشگي ايران مبدل شده‌اند و دست كشيدن از نفت ايران براي آنها گران تمام مي‌شود. طبق اطلاعات موجود از مسوولان وزارت نفت ايران از قديم مشتريان ثابتي از سراسر دنيا داشته است كه مي‌توان به كشورهاي اتريش، يونان، فرانسه، ايتاليا، پرتغال، روماني و اسپانيا از اروپا، ژاپن، هند، چين، كره جنوبي، تايوان، سنگاپور، مالزي، پاكستان و سريلانكا از آسيا، آفريقاي جنوبي و مراكش از آفريقا به عنوان عمده‌ترين خريداران نفت خام ايران اشاره كرد.
اين گروه‌ها در سال‌هاي پيش از تحريم‌هاي نفتي ايران در سال90 به عنوان مشتريان دايمي خريد نفت ايران شناخته مي‌شدند اما بعد از تشديد تحريم‌ها و محدوديت‌هاي اعمال شده از سوي امريكا براي خريد نفت از ايران برخي از اين مشتريان با وجود الزام براي خريد نفت ايران مجبور شدند نفت مورد نظرشان را از ساير بازارها تامين كنند و سبد كشورهاي خريدار نفتي ايران محدودتر شد.
مشتريان دوران تشديد تحريم‌ها
بعد از تشديد تحريم‌هاي امريكايي در سال 90 خريداران نفتي ايران كه به دليل عدم پرداخت بهاي خريداري نفت مجبور بودند از خريد نفت ايران سرباز بزنند موجب شد تا مشتريان نفتي ايران به چند كشور آسيايي محدود شود. چين و هند به تنها خريداران نفتي ايران مبدل شدند. اين كشورها كه توانستند با خريد نفت ايران خود رابه شريك روزهاي سخت ايران مبدل كنند اما پول خريد نفت ايران را با كالاهايي كه به ايران دادند معاوضه كردند تا تحت تحريم‌هاي امريكايي هم قرار نگيرند. بعد از تشديد تحريم‌ها يونان، اسپانيا، كره جنوبي، آفريقاي جنوبي، مالزي، تركيه، اروگوئه و پاراگوئه در همان زمان و ژاپن و سريلانكا به تدريج خريد نفت شان از ايران را كاهش دادند و چين و هند به تنها همراهان ايران تبديل شدند.
مشتريان پسابرجامي
با امضاي توافقنامه برجام و برداشته شدن تحريم‌هاي نفتي ايران مجددا مشتريان قبلي و قديمي به سمت خريد نفت از ايران روي آوردند و سبد نفتي ايران متنوع شد. ايران كه به دليل تشديد تحريم‌هاي غربي ميزان توليد و صادرات نفتش به ميزان قابل توجهي كاهش يافته و حتي برخي آمارها حكايت از رسيدن ميزان صادرات نفت ايران به 700 تا 800 هزار بشكه در روز داشتند كه بعد از برداشته شدن تحريم‌هاي غربي با افزايش توليد نفت ايران اين ميزان به بيش از 3 ميليون بشكه در روز رسيده است و بازار صادراتي هم خبر از صادرات بيش از 2 ميليون بشكه در روز مي‌دهد. بعد از برداشته شدن تحريم‌ها و اجراي برجام علاوه بر مشتريان سنتي نفت ايران كه با تحريم‌ها از ايران رفته بودند اندونزي و مجارستان به جمع مشتريان نفتي ايران اضافه شدند.
حالا مي‌توان ليست خريداران پسابرجامي ايران را تركيبي از مشتريان قديمي و جديد همچون ايتاليا، يونان، روسيه، فرانسه، اسپانيا، تركيه، روماني، اندونزي، لهستان، هلند، چين، هند، كره جنوبي، ژاپن، تايوان، مجارستان و اندونزي و... خواند.
مشتريان جديد بعد از تحريم ترامپ
بنا به گفته بيژن نامدار زنگنه، صادرات نفت خام و ميعانات گازي ايران از رقم يك ميليون و ٢٠٠ هزار بشكه در ابتداي دولت يازدهم به 2 ميليون و ٨٠٠ هزار بشكه رسيده است. ايران، در انتخاب مشتري آزادي عمل دارد و به نظر نمي‌رسد تحريم‌هاي جديدي كه قرار است از آبان ماه سال 97 اعلام شود بتواند سبد متنوع مشتريان ايران را تحت تاثير قراردهد مخصوصا كه شيلي بدون توجه به تحريم‌ها به جمع خريداران نفتي ايران تبديل شده است و قطعا خريداران به خوبي مي‌دانند هر گونه تغيير در بازار عرضه نفت باعث تغيير قيمت نفت و افزايش مجدد قيمت‌ها خواهد شد كه اصلا به نفع خريداران نيست.
در يك سال گذشته روزانه به طور ميانگين توتال فرانسه 160 هزار بشكه نفت، هلنيك پتروليوم يونان 60 هزار بشكه، ساراس ايتاليا 30 هزار تا 65 هزار بشكه، لوك اويل روسيه نزديك به 80 هزار بشكه، سپسا اسپانيا 60 هزار بشكه و توپراش تركيه نزديك به 150 هزار بشكه نفت در روز خريدند. برخي شركت‌هاي بزرگ نفتي اروپايي نيز به واردات نفت خام از ايران به صورت تك‌محموله دست زده‌اند كه شامل «او.ام. وي» اتريش، اِني ايتاليا، «لوتوس» لهستان، «پي. كي. ان اورلن» و «لوتوس » لهستان، «ام. او. ال» مجارستان، «شل» و «بي. پي» انگليس، «ويتول» سوييس و «رپسول» اسپانيا، هستند.
شركت‌هاي اروپايي كه همچنان خريدارن نفت ايران هستند و بنا به گزارش بخش تحقيقات كالاهاي انرژي بانك باركليز امريكا تغيير محسوسي در فروش نفت ايران به اين شركت‌ها ديده نخواهد شد و تنها ميزان خريد نفت اين شركت‌ها تغيير خواهد كرد. تحليلگران اين بانك البته معتقدند كه شايد مشتريان جديد ديگري به جمع مشتريان نفتي ايران اضافه نشود اما اصل بر بقاي مشتريان سابق است و بعيد است ريزش خريداران نفتي ايران همچون ريزش مشتريان در زمان تشديد تحريم‌هاي نفتي ايران در سال 90 باشد. در همين حال برخي معتقدند كه تغيير نگرش‌ها در روابط بين ايران و برخي كشورهاي اروپايي همچون فرانسه و آلمان يا ايتاليا مي‌تواند آنها را از بازار نفتي ايران خارج كند اما بعيد به نظر مي‌رسد اين شركت‌ها حاضر باشند با رفتن از بازار ايران خواهان خريد نفتي ديگر با قيمت بالاتر از ساير فروشنده‌هاي نفتي باشند. تحليلي كه برخي منابع آگاه در وزارت نفت بر آن صحه مي‌گذارند و حتي معتقدند كه خروج توتال به عنوان غول بزرگ نفتي فرانسوي از ايران نيز هنوز قطعي نيست و در دنيا توتالي‌ها نمي‌توانند ميدان نفتي ديگري را كه همچون پارس جنوبي باشد يافته و روي آن سرمايه‌گذاري كنند. در عين حال تقاضاي چيني‌ها و روس‌ها براي جايگزيني با توتال نيز با توجه به حجم سرمايه‌گذاري كه براي پارس جنوبي لازم است، بعيد به نظر مي‌رسد. چراكه نه روس‌ها توان سرمايه‌گذاري 2.5 ميليارد دلاري توتال را دارند و نه چيني‌ها سابقه درخشاني در اجراي تعهدات نفتي‌شان در ايران خوشنام هستند.
با خروج امريكا از برجام، شركت‌هاي اروپايي كه همچنان خريداران نفت ايران هستند و بنا به گزارش بخش تحقيقات كالاهاي انرژي بانك باركليز امريكا تغيير محسوسي در استراتژي اين شركت‌ها صورت نخواهد گرفت و تنها ميزان خريد نفت اين شركت‌ها تغيير خواهد كرد.