سارا معصومي
معادله‌هاي منطقه‌اي به سرعت در حال تغيير شكل هستند. در سايه اين تغيير و تحول‌ها برخي رابطه‌هاي كهن، شكل و شمايل اتحاد به خود مي‌گيرند و برخي اتحادهاي كهن جاي خود را به رابطه‌هاي خصومت‌آميز مي‌بخشند. بنيامين نتانياهو، نخست‌وزير رژيم اسراييل با وجود همه مشكلاتي كه در داخل دارد هر روز دامنه فعاليت‌هاي منطقه‌اي خود را وسيع‌تر از قبل مي‌كند. در تازه‌ترين اين تحولات وي صبح روز دوشنبه در سفري كه از ديد رسانه‌ها دور ماند راهي امان پايتخت اردن شد و پس از توقفي كوتاه و چندساعته براي ديدار با عبدالله دوم، پادشاه اردن به سفر خود پايان داد. خبر حضور بي‌بي در امان با چند ساعت تاخير در اختيار رسانه‌ها قرار گرفت و صبح روز سه‌شنبه بود كه تصاوير و فيلم‌هايي از سفر از پيش اعلام نشده او به اردن در اختيار رسانه‌ها قرار گرفت. بنيامين نتانياهو روزهاي پرالتهابي را براي سفر به اردن برگزيد و تنها چند روز پس از اعتراض‌هاي اخير در اين كشور خود را به امان رساند. آخرين بار بنيامين نتانياهو و عبدالله دوم در سال 2014 با هم ديدار علني داشتند و برخي تحليلگران اعتقاد دارند كه ديدار روز دوشنبه دو مقام در امان را مي‌توان نشانه‌اي از پايان اختلاف‌ها ميان دو طرف دانست. هرچند اردن در كنار مصر يكي از دو كشور عربي است كه رابطه عادي با تل‌آويو برقرار كرده اما اين رابطه در سال 2017 ميلادي و به دنبال قتل دو شهروند اردني توسط نگهبان سفارت رژيم صهيونيستي به تنش كشيده شد. پس از اين حادثه رابطه امان و تل‌آويو براي چندماه قطع بود كه اخيرا با بازگشت سفير رژيم اسراييل به امان، روند عادي‌سازي دوباره رابطه سياسي از سر گرفته شده است. در ماه ژانويه سال جاري، اسراييل رسما بابت اتفاق رخ داده از اردن عذرخواهي و اعلام كرد كه حاضر به پرداخت غرامت به خانواده قربانيان است. پس از عذرخواهي رسمي، سفير جديد رژيم اسراييل در امان در ماه فوريه به پايتخت اردن بازگشت. برخي منابع نزديك به دفتر بي‌بي اعلام كرده‌اند كه ديدار روز دوشنبه بيش از آنكه معطوف به دستاوردي جديد باشد به منظور اطمينان خاطر يافتن دو طرف از عادي‌سازي رابطه پس از تنش‌هاي سال گذشته بود. به گزارش كانال دهم تلويزيون رژيم صهيونيستي، «يوسي كوهين» رييس دستگاه جاسوسي موساد، نتانياهو را در سفر به امان همراهي مي‌كرد اما سفير رژيم صهيونيستي در اردن بنا به دلايلي كه محافل سياسي اين رژيم اشاره‌اي به آن نكردند، در اين نشست حضور نداشت.
ديدار روي دور تند
در فيلم‌هاي محدود و غيررسمي كه از حضور بي‌بي در امان گرفته شده است همه‌چيز روي دور تند قرار دارد. بي‌بي با سرعت از بالگردي نظامي خارج شده و به سمت درب ورودي كاخ عبدالله دوم راهنمايي مي‌شود. عبدالله دوم نيز همزمان با رسيدن نتانياهو مقابل درب ورودي از راه مي‌رسد و مراسم استقبال از وي را با سرعت و بدون درنگي مقابل معدود عكاس‌هاي حاضر در اين ديدار برگزار مي‌كند. گفت‌وگوهاي رسمي ميان دو طرف نيز بلافاصله پس از نشستن در سالني پرزرق و برق آغاز مي‌شود.
به گزارش رسانه‌هاي اسراييلي در اين ديدار كه پس از 4 سال صورت گرفت، شاه اردن بر ضرورت تحقق پيشرفت در تلاش‌هاي مربوط به حل منازعه فلسطيني- اسراييلي با استناد به گزينه دو دولت براي تشكيل دولت فلسطين در مرزهاي چهارم ژنو سال ۱۹۶۷ به پايتخت قدس شرقي، تاكيد كرد. عبدالله دوم در ديدار با مهمان اسراييلي خود افزود: جايگاه قدس در نزد مسلمانان و مسيحيان و حتي يهوديان جايگاه بزرگي است. قدس كليد صلح در منطقه است و مساله قدس نيز بايد در چارچوب راه‌حل نهايي براساس گزينه دو دولت حل‌وفصل شود.
رابطه اردن و اسراييل صرفا سياسي نيست و گفته مي‌شود كه در ديدار كوتاه پادشاه اردن با نخست‌وزير رژيم اسراييل، دو طرف درباره مسائل اقتصادي مانند صادرات تجاري به كرانه باختري، مبادلات تجاري و تقويت سرمايه‌گذاري دوجانبه بحث و تبادل نظر كرده‌اند.
درحالي كه گفته مي‌شود دو مقام آخرين بار در سال 2014 با هم ديدار داشته‌اند اما بنيامين نتانياهو، نخست‌وزير رژيم اسراييل سال گذشته اذعان كرده بود كه در ماه مارس سال ۲۰۱۶ با عبدالله دوم و «عبدالفتاح السيسي» رييس‌جمهور مصر به منظور پيشبرد روند سازش با فلسطينيان، در العقبه اردن به طور محرمانه ديدار كرده است. به گفته بي‌بي در آن ديدار جان كري، وزير خارجه وقت امريكا نيز حضور داشته و مخالفت خود با طرح امريكا درباره سازش با فلسطينيان را اعلام كرده بود.
در بيانيه‌اي كه دفتر نتانياهو درباره اين ديدار منتشر كرده آمده است كه اصلي‌ترين محور روي ميز مذاكرات دوجانبه بي‌بي و عبدالله دوم، بررسي راهكارهاي توسعه صلح منطقه‌اي بوده است. اردن در سال 1994 با رژيم اسراييل اعلام صلح كرد و در كنار مصر يكي از دو كشوري است كه در سال‌هاي اخير تلاش كرده صلح خاورميانه را پيش ببرد اما اين تلاش‌ها در ميدان عمل ره به جايي نبرده است. دونالد ترامپ، رييس‌جمهور ايالات متحده در 16 ماه گذشته از عمر رياست‌جمهوري كار روي طرحي براي برقراري صلح در خاورميانه را كه معامله قرن ناميده مي‌شود پيش برده اما جزييات اين طرح هنوز منتشر نشده است.
درحالي كه سفر نتانياهو به امان به خودي خود مهم و تحولي در خور توجه در اين روزهاي منطقه است اما بسياري از رسانه‌ها و تحليلگران منطقه‌اي اهميت اين سفر را به سفر جرد كوشنر، مشاور و داماد دونالد ترامپ و جيسون گرينبلات، فرستاده امريكا به غرب آسيا مرتبط كرده‌اند. گفته مي‌شود كه هدف اصلي از سفر اين دو مقام امريكايي به منطقه، بررسي طرح امريكا تحت عنوان معامله قرن است. گفته شده كه هيات امريكايي در اين سفر با رهبران مصر، قطر، عربستان و اردن ديدار خواهد كرد. كوشنر و هيات همراه روز گذشته با عبدالله دوم در اردن ديدار كردند. يكي از اهداف كوشنر و گرينبلات جذب صدها ميليون دلار از كشورهاي حاشيه خليج‌فارس براي بازسازي غزه است. در حالي كه يكي از دو طرف هر مذاكره صلحي در منطقه، فلسطين است اما رابطه تشكيلات خودگردان در پي اعلام قدس به عنوان پايتخت رژيم اسراييل در حالت اغماي كامل قرار دارد و به همين دليل كوشنر در جريان سفر به منطقه با هيچ مقام فلسطيني ديدار نخواهد كرد. گفته مي‌شود كه كوشنر و گرينبلات روز جمعه پيش از راهي شدن به منطقه با دبيركل سازمان ملل ديدار كردند كه سوژه رايزني‌هاي آنها وضعيت در غزه و طرح صلح مدنظر ترامپ براي غرب آسيا بود. پس از اين ديدار دومقام امريكايي سفر خود به 5 مقصد منطقه‌اي را آغاز كردند كه در حقيقت دومين سفر آنها به منطقه در يكي دو ماه اخير است. ماه گذشته ميلادي، كوشنر و گرينبلات به منظور شركت در مراسم انتقال سفارتخانه امريكا به قدس به سرزمين‌هاي اشغالي سفر كردند.
درحالي كه ايالات متحده با انتقال سفارتخانه خود از تل آويو به قدس عملا تلاش كرده آب پاكي را درباره سرنوشت قدس در مذاكرات صلح به روي دستان فلسطيني‌ها بريزد اما عبدالله دوم در ديدار با بي‌بي به صراحت تعيين وضعيت قدس را يكي از اصلي‌ترين و حساس‌ترين مسائل در راه رسيدن به صلح دانسته است.
اردن در حاشيه اتحاد عربستان - اسراييل
اردن در معادله‌هاي منطقه‌اي كجا ايستاده است؟ در شرايطي كه اسراييل، امريكا و عربستان سعودي به محور همكاري‌هاي جديد در منطقه بدل شده‌اند، اردن مي‌تواند به كدام متحد قديمي همچنان وابسته بماند؟ سايت ميدل ايستاي در تحليلي مفصل در اين باره نوشت: دسامبر سال 2004 بود كه عبدالله دوم، پادشاه اردن با متهم كردن ايران به مديريت هلال شيعي در منطقه در مقابل اهل سنت، دوره جديدي از جدال‌هاي قومي در منطقه را كليد زد. اظهارنظر وي منجر به راه افتادن ائتلاف‌هاي سني براي مقابله با قدرت تهران در منطقه شد. با اين تاريخچه، زماني كه عبدالله دوم در حاشيه نشست سازمان همكاري‌هاي اسلامي در استانبول تركيه با حسن روحاني، رييس‌جمهور ايران دست داد، بسياري شوكه شدند. البته رسانه‌هاي اردني ترجيح دادند نه عكس و نه خبر اين دست دادن را منتشر نكنند و البته كه بهانه‌هاي خود را براي اين سانسور خبري داشتند. اين اتفاق در حالي رخ داد كه عبدالله دوم در جريان نشست اتحاديه عرب در آوريل از دست دادن با محمد بن سلمان، وليعهد جوان سعودي نيز سر باز زده بود. مي‌توان گفت كه ژئوپولتيك اردن از سال 2016 و از زماني كه امريكا و اسراييل با عربستان سعودي متحد شدند در حال تغيير است. عربستان در يك سال و نيم اخير در حالي كه حمايت بيشتر امريكاي ترامپ را جلب كرده به سعودي نيز نزديك شده و اين در حالي است كه اردن در اين مثلث جايي را به خود اختصاص نداده است. در چنين شرايطي چندان بعيد نيست كه نزديكي به تهران كه روزي مبتكر هلال شيعي از سوي عبدالله دوم خوانده شده بود در دستور كار اردن قرار بگيرد. (البته در چند هفته اخير به دنبال بالا گرفتن اعتراض‌هاي مردمي به افزايش ماليات در اردن، عربستان سعودي وعده كمك‌هايي را به عبدالله دوم داده كه همين مساله مي‌تواند همچنان اردن را در دايره نفوذ سعودي در منطقه نگاه دارد).
ميدل ايستاي در بخش ديگري از تحليل خود به تاريخچه استقلال اردن در 70 سال پيش اشاره كرده و مي‌نويسد: مي‌توان گفت در چندسال اخير با توجه به تحولات منطقه‌اي، اردن بسيار خوشبخت بوده كه جان سالم به در برده است. اردن از 70 سال پيش كه استقلال خود را بازيافته تنها يك سرمايه داشته و آن هم نقطه جغرافيايي قرارداشتن آن بوده است. رهبران اردن همواره در برابر خواسته‌هاي امريكا و قدرت‌هاي منطقه‌اي كوتاه آمده‌اند و در حقيقت به كشوري نيابتي براي استفاده در مواقع حساس بدل شده‌اند. اردن در مقابل اين خوش‌خدمتي‌ها كمك‌هاي مالي و تسليحاتي مورد نياز براي رفع نيازهاي اقتصادي داخلي و به ثبات رساندن ارتش را دريافت كرده است. همين وابستگي به ديگران براي بقا بوده كه چارچوب‌هاي كلي سياست خارجي اردن از معاهده صلح با اسراييل در سال 1994 تا مقابله با ايران را تعريف كرده است. به مدت بيش از نيم قرن اردن هم در مذاكرات صلح فلسطين و اسراييل نقش داشته هم صداي ائتلاف سني – عربي بوده و هم متحد اصلي امريكا در منطقه به حساب آمده است. درحالي كه اردن در دوره باراك اوباما هم جايزه‌هاي نقدي و تسليحاتي خوش‌خدمتي‌هاي خود را دريافت كرده اما در چندسال اخير با نزديكي عربستان سعودي به اسراييل جايگاه اردن نيز از وجاهت پيشين برخوردار نيست. رهبران اردن همواره اين پيش‌فرض را در سر داشته‌اند كه قدرت‌هاي خارجي براي حل بحران‌ها در منطقه به امان نياز خواهند داشت و اين در حالي است كه با شكل‌گيري مثلث اتحاد عربستان، اسراييل و امريكا اين جايگاه اردن تا حدودي متزلزل شده است. اردن در 16 ماه گذشته با بحران جديدي نيز دست و پنجه نرم مي‌كند و آن هم برباد رفتن راهكار تشكيل دو كشور مستقل در مناقشه اسراييل و فلسطين است. با بالا گرفتن مناقشه بر سر قدس، اتحاد اسراييل، عربستان و امريكا تنها كاري كه انجام داد برباد دادن راهكار تشكيل دو كشور مستقل بود. اين مساله تهديدي هويتي و البته مادام‌العمر براي اردن به حساب مي‌آيد. دوسوم از جمعيت اردن فلسطيني هستند و با وجود آنكه بسياري از آنها حق شهروندي اردن را دريافت كرده‌اند اما دعوا ميان آنها و اردني‌ها ادامه دارد. براساس معاهده اسلو، اردن با اين پيش‌فرض به عنوان ميانجي در مناقشه اسراييل – فلسطين وارد شده است كه كشور مستقل فلسطين در نهايت شكل خواهد گرفت و با در نظر گرفتن حق بازگشت، آوارگان فلسطيني به كشور خود بازخواهند گشت. با اين وجود سياست‌هاي محمد بن سلمان در همراهي با امريكا در معامله قرن عملا اين اميد اردني‌ها را به نااميدي بدل كرده است. از سوي ديگر هراندازه كه دولت و حاكميت در اردن به اسراييل نزديك باشد اما پس از حادثه كشته شدن دو اردني توسط گارد سفارت اسراييل در سال 2017 ميلادي، افكار عمومي در اردن به‌شدت مخالف اسراييل شده و هم زمان اين نكته در ذهن اردني‌ها پررنگ شده كه عبدالله دوم ناتوان از تامين منافع اردني‌ها در برابر خارجي‌ها است.
عبدالله دوم براي فرار از اين مشكلات در سال 2017 ميلادي، 4 بار به واشنگتن سفر كرد و در همه اين سفرها تلاش كرد جايگاه كليدي امان براي واشنگتن در سال‌هاي اخير را به ياد ترامپ آورد اما هيچ كدام از تلاش‌هاي وي ره به جايي نبرد. عبدالله دوم زماني كه مايك پنس معاون رييس‌جمهور امريكا در ماه ژانويه از اردن ديدار كرد خشم خود از سياست‌هاي واشنگتن در منطقه را به وي گوشزد كرد. با اين وجود صداي اعتراض اردن به معامله قرن مدنظر امريكا ره به جايي نبرده و به نظر مي‌رسد كه اسراييل دست در دست متحد جديد خود در منطقه يعني عربستان راه خود را پيش مي‌برد.
اردن در 16 ماه گذشته با بحران جديدي نيز دست و پنجه نرم مي‌كند و آن هم برباد رفتن راهكار تشكيل دو كشور مستقل در مناقشه اسراييل و فلسطين است. با بالا گرفتن مناقشه بر سر قدس، اتحاد اسراييل، عربستان و امريكا تنها كاري كه انجام داد برباد دادن راهكار تشكيل دو كشور مستقل بود. اين مساله تهديدي هويتي و البته مادام‌العمر براي اردن به حساب مي‌آيد. دوسوم از جمعيت اردن فلسطيني هستند و با وجود آنكه بسياري از آنها حق شهروندي اردن را دريافت كرده‌اند اما دعوا ميان آنها و اردني‌ها ادامه دارد. براساس معاهده اسلو، اردن با اين پيش‌فرض به عنوان ميانجي در مناقشه اسراييل - فلسطين وارد شده است كه كشور مستقل فلسطين در نهايت شكل خواهد گرفت و با در نظر گرفتن حق بازگشت، آوارگان فلسطيني به كشور خود بازخواهند گشت.