چرا سنگ‌نگاره‌ها مهم‌اند؟
محمد ناصري‌فرد
سنگ‌نگاره‌ها يا هنرهاي صخره‌اي، كهن‌ترين آثار تاريخي به‌جا‌مانده از بشر هستند كه قدمت بعضي از آنها در ايران به بيش از40 هزار سال مي‌رسد. در 24 استان ايران سنگ‌نگاره‌ها از دوران‌هاي مختلف شناسايي شده‌اند و بيش از 50 هزار نمونه تاكنون كشف شده كه از اين تعداد حدود 21 هزار نمونه آن در منطقه تيمره و كوه‌هاي اطراف خمين قرار دارد. در دنيا محوطه‌هايي كه سنگ‌نگاره‌ها در آنها شناسايي مي‌شوند به عنوان اكوموزه معرفي مي‌شوند. موزه‌هايي در دل طبيعت كه هنرمندان كهن آن را ايجاد كرده‌اند. اين موزه‌ها براي پژوهشگران بسياري در دنيا جذابيت دارند اما در ايران متاسفانه كار چنداني در اين زمينه انجام نشده است. پايگاه‌هاي مطالعاتي «هنر صخره‌اي» در كشورهاي مختلف وجود دارد، متاسفانه در كشور ما به‌رغم وجود آثار بسيار، هيچ پايگاه مطالعاتي در اين زمينه وجود ندارد. در نتيجه اطلاعاتي در رابطه با سنگ‌نگاره‌ها منتشر نمي‌شود و همين باعث شده كه مردم اطلاعات كافي در اين رابطه نداشته باشند و اين تصور غلط به وجود بيايد كه اين نقوش نقشه گنج هستند و بسياري از افراد با همين استدلال آنها را از بين مي‌برند. نمونه‌هاي بسياري از اين موارد در دهتل و غارهاي لرستان وجود دارد.
اگر بخواهيم در مورد اهميت سنگ‌نگاره‌ها سخن بگوييم بايد به اين نكته توجه كنيم كه در دنيا براي عرصه‌هاي باستان‌شناسي دفينه و زير‌سطحي، ناگزير بايد عرصه‌هاي روسطحي از جمله نقاشي‌هاي درون غارها و كوه‌ها و اسطوره‌ها و باورها و افسانه‌ها و... را مطالعه كرد تا بتوان پديده‌هايي كه در قالب كاوش به دست آمده تاويل و تفسير علمي كرد. سنگ‌نگاره‌ها از ياريگران باستان‌شناسان در اين رابطه هستند.
از منظر توريسم هم مي‌توانيم يكي از برندهاي جهاني را در ايران داشته باشيم. چرا كه امروز در دنيا توجه زيادي به سنگ‌نگاره‌ها مي‌شود. اما در ايران متاسفانه در اين زمينه كار خاصي انجام نشده است. قزاقستان و جمهوري آذربايجان و ازبكستان و تاجيكستان كارهاي خوبي در اين زمينه انجام داده‌اند، براي نمونه قزاقستان با داشتن 719 مورد سنگ‌نگاره در يك محوطه، سالانه حدود 2 ميليارد دلار درآمدزايي از محل جذب گردشگر و پژوهشگر دارد. اما در ايران پروژه‌هاي سد‌سازي و راه‌سازي و انتقال آب انبوهي از اين سنگ‌نگاره‌ها از بين مي‌برند، به دليل اينكه ارزش و اهميت اين آثار مشخص نيست و اطلاعات مناسب و جامعي در مورد آنها وجود ندارد. در حالي كه جوانان روستاهايي كه نزديك به اين محوطه‌ها هستند مي‌توانند آموزش‌هاي لازم را ببينند و وارد بحث كارآفريني و اشتغال‌زايي شوند تا به عنوان راهنمايان محلي در اين محوطه‌ها مشغول كار شوند. خانه‌هاي روستايي اطراف اين محوطه‌ها مي‌توانند به عنوان اقامتگاه تجهيز شوند و جوامع محلي هم بتوانند از اين محوطه‌ها و رونق گردشگري بهره مند شوند.
اما از منظر ديگر اهميت سنگ‌نگاره‌ها پيوند و پيوستگي نقوش آنها در دنياست. بعضي از نقوش در محوطه‌هاي ايران و كشورهاي مختلف دنيا مشترك است و به فراواني مي‌توان آن را ديد. يكي از آنها نقش بز كوهي است. بز كوهي حدود 90 درصد نقوش سنگ‌نگاره‌هاي ايران را در بر مي‌گيرد، فراواني اين نقش را روي طرح سفالينه‌ها و دست ساخته‌ها و پيكره‌هاي مفرغي دوره‌هاي مختلف هم مي‌بينيم. نقش بز كوهي در ايران باستان يك امضاي فرهنگي و نشاني از زيستگاه تفكر و فرهنگ ايرانيان بوده. از منظر فرهنگي هنوز مطالعات در مورد دلايل اهميت اين نقش در دوران باستان ادامه دارد. اما از منظر ايجاد اشتغال و بعد اقتصادي اين نقوش مي‌توانند با كمي خلاقيت تبديل به نشانه‌هايي در زيورآلات و ظروفي شوند كه در روستاهاي اطراف محوطه‌هايي نظير تيمره توليد مي‌شوند تا علاوه بر معرفي اين نقوش، جوامع محلي هم بتوانند بهره‌اي از همسايگي با اين موزه‌هاي صخره‌اي ببرند و شايد از اين رهگذر تلاش بيشتري براي حفظ آنها به كار گيرند.
دكتراي باستان‌شناسي هنر
و پژوهشگر نقوش كهن