آينده نامعلوم توليد ترياك و هرويين

علي شمخاني؛ دبير شوراي عالي امنيت ملي طي سفر هفته گذشته به افغانستان (با اطلاع دولت مركزي اين كشور) با نمايندگان طالبان ديدار داشته و هياتي از طالبان هم طي روزهاي گذشته به تهران آمده و در محل وزارت امور خارجه با سيدعباس عراقچي، معاون سياسي وزارت امور خارجه ديدار كرده‌اند. اين اخبار طي روزهاي گذشته در حد حدس و گمان بود اما ديروز، بهرام قاسمي؛ سخنگوي وزارت امور خارجه، صحت اين شنيده‌ها را در پاسخ به دبير ديپلماسي «اعتماد» تاييد كرد و علت اصلي مذاكرات را، سهم بالاي افراطيون طالبان از وسعت افغانستان و تاثير اين حضور گسترده در تزلزل يا ثبات امنيت همسايه شرقي و سرايت هرگونه تبعات حاصل از ناامني و منازعات داخلي به خاك ايران برشمرد. در حالي كه اين اتفاقات بايد به عنوان لايه‌اي از امواج تبعات خروج قريب‌الوقوع 5 هزار نيروي امريكايي از افغانستان مورد توجه قرار بگيرد، براي نگاه به دورنماي پيش رو و اتفاقات متعاقب لازم است همزمان دو عينك بدبيني و بيم و خوش‌بيني و اميد بر چشم بزنيم.

افغانستان، مساوي است با كشت خشخاش، توليد ترياك و مرفين و هرويين، خودمختاري طالبان، جنگ همواره گروه‌هاي خرد و كلان قدرت طلب و قطر قابل توجه لايه‌هاي فساد اداري و حجيم‌تر شدن مناسبات منجر به پولشويي.

در طول سابقه 27 ساله كشت خشخاش در افغانستان، فقط چهار بار حجم توليد ترياك در اين كشور كاهش يافت؛ سال 1996 و به دنبال اغاز حكومت طالبان كه 57 هزار هكتار زمين زير كشت خشخاش بود و نيروهاي طالبان با ترديد نسبت به تداوم توليد ترياك، ممنوعيت موقت براي كشت كوكنار ايجاد كردند اما در كوتاه زمان و به محض هوشياري نسبت به تاثير درآمد كلان قاچاق ترياك در تامين هزينه‌هاي جاري، كشت خشخاش مجوز افزايش گرفت چنان كه در آخرين سال حكومت طالبان، 82 هزار هكتار از زمين‌هاي اين كشور زير كشت خشخاش بود. سال 2001 و به دنبال ورود اولين گروه از نيروهاي خارجي به افغانستان هم كشت خشخاش تا 8 هزار هكتار كاهش يافت اما دفتر مقابله با مواد مخدر و جرم سازمان ملل متحد UNODC در پايان سال 2017 گزارش داد كه 328 هزار هكتار از زمين‌هاي اين كشور به مزرعه خشخاش تبديل شده است.

سال‌هاي ٢٠٠٤ و ٢٠١٠ هم هجوم آفت به مزارع خشخاش، تاثير قابل توجهي در كاهش بازدهي مزارع و توليد محصول نهايي داشت چنان كه سال ٢٠٠٥، 27 هزار هكتار زمين به دليل هجوم آفت، بلااستفاده شد و سال 2012 هم توليد ترياك ٢ هزار و ١٠٠ تن نسبت به سال پيش‌تر كاهش يافت. سال‌هاي در فاصله اين اتفاقات اما كشت خشخاش و توليد ترياك در افغانستان، همواره رو به افزايش بوده و نه تنها سلب قدرت از طالبان يا ورود نيروهاي خارجي به افغانستان، باعث كاهش مستمر توليد ترياك نشده بلكه در اين سال‌ها و حتي پس از تشكيل دولت مركزي، برنامه‌هاي مقطعي و مشوق‌هاي كشت جايگزين هم همواره بازنده اين رقابت نابرابر بوده است. توليد ترياك در ابتداي حكومت طالبان، حدود 2 هزار و 300 تن بود كه در سال پاياني قدرت نمايي اين گروه افراطي- 2000 / 2001 - به 3 هزار و 270 تن رسيد. توليد ترياك در سال ورود و استقرار اولين گروه از نيروهاي خارجي در افغانستان، 185 تن بود، اما پايان سال 2017 دفتر مقابله با مواد مخدر و جرم ملل متحد UNODC اعلام كرد كه در اين سال، بيش از 9 هزار تن ترياك از مزارع خشخاش افغانستان به دست خواهد آمد.

حتي هجوم آفت به مزارع خشخاش هم باعث كاهش كشت نشده و كشاورزان افغانستاني طي 5 سال گذشته با واردات بذر مقاوم و پرمحصول از چين به جاي بذرهاي آسيب‌پذير و كم‌بازده بومي، به جنگ آفت‌هاي سخت جان و ريشه‌دار رفته‌اند و امروز، 345 هزار كشاورز و كارگر افغانستاني، نان خود را از شيره خشخاش به دست مي‌آورند. بنا بر آخرين اعلام نهادهاي بين‌المللي كشت خشخاش در سال 2018 در اين كشور از كاهش بسيار اندكي نسبت به سال 2017 برخوردار بوده چنان كه سال 2018، 263 هزار هكتار زمين، به كشت خشخاش اختصاص يافته كه فقط 65 هزار هكتار كمتر از وسعت سال 2017 بوده و استحصال خشخاش از اين وسعت، حدود 6 هزار و 400 تن ترياك به دست خواهد داد كه فقط 29 درصد از توليد 2017 كمتر است و اين كاهش ناچيز، مهر تاييد بر ناتواني دولت افغانستان در مقابله با شبكه قاچاق و همچنين تزايد بي‌وقفه قدرت طالبان در صف اول ذي‌نفعان از درآمد قاچاق و ترانزيت جهاني مواد مخدر مي‌زند. بايد توجه داشت كه شبكه قاچاق افغانستان كه طي 3 دهه گذشته با نبض‌خواني بازار اروپا و امريكا و آسياي جنوب شرقي و آفريقا، سرمايه‌گذاري جدي بر توليد هرويين از ترياك افغانستاني داشته، امروز با چشم‌پوشي از دورريز قابل توجه ترياك استحصالي در فرآيند تبديل به هرويين، موفق شده سهم ترانزيت و تقاضا براي هرويين افغانستاني را در بازارهاي اروپا، هم پايه كوكايين كلمبيايي در بازار امريكا افزايش داده و پاسخگوي 95 درصد تقاضاي هرويين قاره سبز باشد. شبكه قاچاق مواد مخدر افغانستان، مثل يك توليد‌كننده وظيفه‌شناس، مطابق بند به بند قانون بازار و تجارت پيش مي‌رود و در اين سال‌ها تلاش كرده با تنوع بخشي به فهرست محصولات، نگاه خريداران با هر سليقه و تنوع ذائقه را بيش از پيش به خود معطوف كند و اين، اولين قدم هوشمندانه براي زمين زدن رقباي تجاري است. از سال‌هاي ابتداي هزار سوم، شبكه قاچاقچيان افغانستاني، با ساماندهي مسير قاچاق پيش‌سازهاي مت آمفتامين از مرزهاي شمالي كشور، توليد شيشه را هم به فهرست خود اضافه كرده‌اند و اگر چه، شيشه افغانستاني، فعلا خريداري جز قاچاقچيان ايراني ندارد، اما به نظر مي‌رسد بايد در آينده نه چندان دور، در بازارهاي آسياي جنوب شرقي كه از دو دهه قبل، مهر توليد مت امفتامين مرغوب را به نام خود ثبت كرده هم، دنبال محصول افغانستان گشت. با وجود آنكه فهرست پيش‌سازهاي ممنوع از ورود به افغانستان از جمله سودوافدرين و انيدريد استيك،
10 سالگي را هم پشت سر گذاشته اما شبكه قاچاقچيان روسي و چيني پيش‌سازها، همچنان از دوستان صميمي گردانندگان كارگاه‌هاي توليد شيشه و هرويين در افغانستان به شمار مي‌آيند. بنا به گزارش مقامات دولت افغانستان و دفتر مقابله با مواد مخدر و جرم ملل متحد، قاچاقچيان افغانستاني، سال 2017 حدود 9 هزار تن ترياك و 900 تن هرويين توليد كرده‌اند اما انبارگرداني اين حجم توليد كجاست؟ مهم‌ترين پايگاه‌هاي نگهداري و ذخيره‌سازي توليدات ترياك و هرويين افغانستاني، در ولايات غرب و جنوب غربي اين كشور و همجوار با مرز شرقي ايران مستقر است علاوه بر آنكه بيشترين كارگاه‌هاي سيار و ثابت توليد شيشه و هرويين هم در همين مناطق شناسايي شده است.

با اين تصوير كلي از آنچه در همسايه شرقي مي‌گذرد، خبر خروج قريب‌الوقوع 5 هزار نيروي امريكايي از افغانستان، احتمال بازگشت دوباره طالبان به قدرت را قوت بخشيده است. در حالي كه پيوند غير قابل گسست تروريسم و قاچاق مواد مخدر، از يك سال قبل در سرفصل هشدارهاي معاون كاهش تقاضاي ستاد مبارزه با مواد مخدر قرار گرفته، وزارت مبارزه عليه مواد مخدر افغانستان هم در ابتداي سال 2018، سود حاصل از قاچاق 8 هزار و 900 تن ترياك توليد شده را حدود 6 ميليارد دلار برآورد كرد و منابع آگاه هم به «اعتماد» خبر دادند كه از مجموع سود 6 ميليارد دلاري حاصل از قاچاق ترياك در كل دنيا، حدود 121 ميليون دلار سهم طالبان و حدود 63 ميليون دلار، سهم شورشيان مخالف دولت مركزي افغانستان خواهد بود. با احتساب اين سودآوري، به نظر مي‌رسد امروز نبايد نسبت به نتايج ديدار دبير شوراي عالي امنيت ملي با هيات طالبان در افغانستان و ديدار هيات طالبان با معاون سياسي وزارت امور خارجه در تهران و كناره‌گيري افراطيون افغانستاني از قدرت يا چشم‌پوشي ايشان از تجربه دوباره و چندباره طعم تلخ توليد و قاچاق و ترانزيت ترياك چندان خوش‌بين بود كه البته تاكنون هم از جزييات نتايج اين ديدارهاي دو جانبه، خبري منتشر نشده است.