نجات يك خانه از آتش‌سوزي بسيار راحت‌تر از مهار يك آتش‌سوزي بزرگ در جنگل يا ساخت تجهيزات غيرقابل اشتعال جهت پوشش يك زمين وسيع است، چراكه تنها با انجام يك‌سري اصلاحات ساده مي‌توان خانه‌ها را از آتش‌سوزي نجات داد، اما كوچك‌ترين سهل‌انگاري در طبيعت فاجعه‌اي تمام‌عيار را رقم خواهد زد.
آتش‌سوزي يك پروسه طبيعي است كه براي هزاران سال جزيي از محيط‌زيست بوده و خواهد بود. تاثيرات آتش‌سوزي در محيط پيچيده است. هر نوع آتش‌سوزي مي‌تواند عوارض منفي و حتي مثبتي داشته باشد كه اين تاثيرات در ايران كمتر شناخته شده‌اند و به همين دليل است كه ما اغلب آتش‌سوزي‌ها را بد و مخرب قلمداد مي‌كنيم.
فصل آتش‌سوزي، تناوب آن، نوع آتش‌سوزي و بالاخص شدت آن از جمله عوامل تعيين‌كننده در ميزان اثربخشي آتش‌سوزي‌هاست. بعضي آتش‌سوزي‌ها مي‌توانند در كاهش آفات از جمله قارچ‌ها و حشرات موذي موثر باشند اما در مقابل بعضي آتش‌سوزي‌هاي غيرطبيعي هم به شدت مشكل‌ساز هستند.
يكي از مهم‌ترين فاكتورها در هر آتش‌سوزي، حفظ زيستگاه گونه‌هاي مختلف اعم از گياهي و جانوري است. تحقيقات پژوهشگراني همچون لونت (Levant) و مورگان (Morgan) در سال ۱۹۹۹م. (۱۳۷۸ ه.ش) نشان داد كه آتش‌سوزي‌هاي مداوم طبيعي گاه نه‌تنها مرغزارهاي بومي منطقه و تنوع گونه‌اي آنها را بهبود خواهند بخشيد بلكه حتي تا حد زيادي از شيوع آفاتي همچون علف‌هاي هرز نيز جلوگيري خواهند كرد. اما وضعيت در اكوسيستم‌هايي نظير پارك ملي گلستان كه در مراحل نهايي و پايدار توالي اكولوژيكي هستند، به شدت متفاوت است، چراكه در چنين اكوسيستم‌هايي، آتش‌سوزي بالعكس كل اكوسيستم را يك مرتبه تغيير مي‌دهد و اين تغيير در اغلب موارد مطلوب نيست.
جاده مشهور پارك ملي گلستان هر ساله تنها در شهريورماه، شاهد گذر صدها هزار خودروست. بديهي است كه اگر از اين تعداد ۰.۰۱ درصد توقف كنند و ۰.۰۰۱ درصد هم آتش روشن كنند، فاجعه‌هاي بزرگي اتفاق خواهد افتاد كه نمونه‌هاي آن نيز در سال‌هاي گذشته رخ داده است. مسوولان مي‌گويند كه در سال ۹۷ آتش‌سوزي‌هاي كمتري در پارك ملي گلستان اتفاق افتاده اما در مقابل شاهد آتش‌سوزي عظيم هورالعظيم و تاثيرات آن بر استان خوزستان بوديم كه به واسطه آن بيش از 2 هزار هكتار از بخش ايراني تالاب هورالعظيم دچار حريق شد. ما چه تدابيري براي مهار آتش‌سوزي در عرصه‌هاي طبيعي انديشيده‌ايم؟ در اين مقاله از تاثير شكل‌گيري مركز كنترل و پشتيباني اطفاي حريق هوايي كشور در مهار آتش‌سوزي عرصه‌هاي طبيعي صحبت خواهيم كرد.
شكل‌گيري مركز كنترل و پشتيباني برنامه اطفاي حريق هوايي كشور
مركز كنترل و پشتيباني اطفاي حريق هوايي كشور، زير نظر وزارت دفاع و پشتيباني نيروهاي مسلح سازماندهي شده است. كاپيتان محمدمهدي نوري‌آل‌آقا، رييس مركز كنترل و پشتيباني اطفاي حريق هوايي كشور در مصاحبه با روزنامه اعتماد در مورد طرح اطفاي حريق كه با همكاري سازمان جنگل‌ها و مراتع و سازمان حفاظت محيط زيست اجرايي شده، مي‌گويد: «مركز كنترل و پشتيباني اطفاي حريق هوايي كشور از سال ۱۳۹۴ با ۴ پايگاه كار خود را در سطح كشور آغاز كرد و اكنون تعداد پايگاه‌هاي اين مركز به ۱۶ رسيده است. خوشبختانه استفاده از ظرفيت‌هاي هوايي در سطح كشور و تجميع اين ظرفيت‌ها در يك چتر واحد به نام مركز كنترل و پشتيباني اطفاي حريق هوايي كشور سبب شد كه يك اتفاق ارزشمند به منظور كاهش آسيب‌رساني به منابع طبيعي شكل بگيرد. چنانكه سازمان‌هاي بهره‌بردار نظير سازمان حفاظت محيط زيست و سازمان جنگل‌ها و مراتع نيز اعلام كرده‌اند كه با ايجاد و برنامه‌ريزي مركز كنترل و پشتيباني اطفاي حريق هوايي كشور، ميزان آسيب‌رساني به عرصه‌هاي جنگلي حدود ۷۰ درصد در سطح كشور كاهش يافته است.»
كاپيتان نوري‌آل‌آقا در عين حال به گام‌هايي كه براي افزايش سرعت عمل در جريان عمليات اطفاي حريق كشور انجام شده، اشاره مي‌كند: «بسياري از مناطق طبيعي كشور ما در بحث اطفاي حريق، عملا غيرقابل دسترسي هستند. چنانكه براي مناطق صعب‌العبور و با ارتفاع زياد، در گذشته امكان اطفاي حريق وجود نداشت در حالي كه خوشبختانه با موج ارزشمندي كه براي پاسداري از منابع طبيعي در ظرف سال‌هاي اخير شكل گرفت، تغييرات عمده‌اي ايجاد شد و ما نيز جزيي از آن بوده‌ايم. در مركز اطفاي حريق هوايي كشور سعي كرده‌ايم كه هم از نظر تجهيزات، هم از نظر ارتقاي سطح آموزشي و علمي افراد دست‌اندركار و هم از نظر انجام مطالعات گسترده با همكاران سازمان جنگل‌ها و مراتع و سازمان حفاظت محيط زيست؛ پيرو برنامه‌هاي مدوني حركت كنيم كه سطح دانش و آگاهي‌مان نسبت به مناطق تحت پوشش تا حد امكان افزايش پيدا كند. تقسيم‌بندي مناطق بسته به موقعيت آتش‌سوزي‌ها طي يك‌سال انجام شده، اكنون مي‌دانيم كه آتش‌سوزي‌ها در مناطق تحت پوشش از چه زماني شروع مي‌شوند، وضعيت گسترش آنها به چه صورت است و تا پايان سال چه اتفاقاتي را بايد انتظار داشته باشيم. ضمنا ما علاوه بر انجام عمل اطفا، موضوع پايش مناطق مختلف را هم خيلي جدي دنبال كرده‌ايم كه اين كار كمك مي‌كند تا قبل از وقوع مشكل وارد عمل شويم.»
دلايل عمده آتش‌سوزي در كشور
رييس مركز كنترل و پشتيباني اطفاي حريق هوايي كشور مهم‌ترين دلايل آتش‌سوزي عرصه‌هاي طبيعي را اين‌طور تشريح مي‌كند: «بر اساس خشكسالي‌هايي كه ظرف سال‌هاي اخير در كشورمان اتفاق افتاده و مهم‌تر از آن بر مبناي طرح‌هاي گسترده آمايش سرزمين كه انجام شده، متوجه اين مهم شده‌ايم كه بحث آتش‌سوزي‌ها و افزايش آنها در كشورمان جدي است. در سال‌هاي اخير، نوع حريق‌ها و دلايل آنها متفاوت و گسترده بوده. به عنوان مثال، علاوه بر موضوع خشكسالي كشاورزاني هم داريم كه در پايان يا اواسط فصل كشت زمين‌هاي خود را با اين ذهنيت كه زمين تقويت مي‌شود، آتش مي‌زنند. متاسفانه اگر اين كار در دامنه مناطق جنگلي يا كوهستاني باشد، سبب مي‌شود كه آتش به صورت ناخواسته گسترده شود. از سوي ديگر برخي هموطنان هم متاسفانه زماني كه براي طبيعت‌گردي وارد عرصه‌هاي به نسبت بكر مي‌شوند و قصد ترك محل را دارند، آتش افروخته‌شان را خاموش نمي‌كنند و به اين ترتيب آتش‌سوزي‌هاي عمدي شكل مي‌گيرند. اما به هر شكل عامل اصلي آتش‌سوزي‌هاي كشور ما، موضوع خشكسالي است.»
ظرفيت كنوني مهار آتش در كشور
در حال حاضر ۱۶ پايگاه تحت عنوان مركز كنترل و پشتيباني اطفاي حريق هوايي در كشور فعال هستند و در هر پايگاه، ۳ فروند بالگرد براي ارايه خدمات در زمان آتش‌سوزي‌ها در نظر گرفته شده است. به گفته كاپيتان نوري، اين ۱۶ پايگاه علاوه بر مناطق پيراموني، استان‌هاي همجوار را هم در زمان بروز هرگونه مشكل پوشش مي‌دهند. شعاع عملياتي براي اين پايگاه‌ها به‌طور معمول حدود ۲۰۰ كيلومتر در نظر گرفته شده اما چنانچه شعاعي بالاتر مدنظر باشد، تامين سوخت كافي ضرورت پيدا خواهد كرد.
كاپيتان نوري به برنامه‌هاي اجرايي مختلف مركز كنترل و پشتيباني اطفاي حريق هوايي كشور اشاره كرده و مي‌گويد: «آخرين عمليات اجرايي ما (تا ۱۰ بهمن سال ۹۷) در تالاب هورالعظيم انجام شد كه اين عمليات در ۳ مرحله (۳ تا ۱۰ روز) بود و توانست تا حدي به رفع مشكل آلودگي هوا در خوزستان كمك كند. در هر مرحله امدادي تالاب هورالعظيم، به دليل وسعت عرصه از حداكثر ظرفيت استفاده كرديم و در هر عمليات 10روزه، ۳ فروند بالگرد و ۲ هواپيما در منطقه داشتيم. عكس‌هاي هوايي تالاب پيش از امدادرساني و بعد از آن موجود است كه نشان مي‌دهد، خوشبختانه ما در رفع اين بحران موفق عمل كرده‌ايم. جداي از اين مورد كه يكي از مهم‌ترين عمليات‌هاي سال گذشته مركز است، ما از فروردين ماه هم در جنگل‌هاي شمال كشور اعم از نور، نوشهر و ساري فعال بوديم و بعد از آن عمليات‌هايي هم در استان‌هاي كردستان، كرمانشاه و فارس داشتيم.»
ظرفيت بالگردي مركز كنترل و پشتيباني اطفاي حريق هوايي كشور تا سال گذشته، ۲ فروند بالگرد در هر پايگاه بوده است در حالي كه امسال ظرفيت افزايش پيدا كرده و هم‌اكنون در هر پايگاه، ۳ فروند بالگرد حضور دارند. از سوي ديگر هم‌اكنون سه فروند هواپيما متشكل از دو فروند هواپيماي ايلوشين با ظرفيت ۴۰ تن آب و يك فروند هواپيماي توپولف ۱۵۴ با ظرفيت اسمي ۲۰ تن براي عمليات اطفاي حريق در نظر گرفته شده كه با استفاده از سيستم آبريزي تحت فشار و ثقلي كار مي‌كنند، لازم به ذكر است كه هر دو اين سيستم‌ها توسط مهندسان ايراني ساخته شده‌اند. علاوه بر اينها در استان‌هاي شاخص مانند استان گلستان، نيروهاي پشتيبان هم در نظر گرفته شده است.
كاپيتان نوري مي‌گويد: «افزايش ظرفيت هوايي از برنامه‌هاي ماست و در تلاش هستيم كه ارتباط خود را با نيروهاي محلي و ان‌جي‌اوها افزايش دهيم و مرتبا جلساتي هم با اين عزيزان داريم. اين جلسات به دليل هم‌انديشي باعث شده كه هم ما بتوانيم بهتر اطلاعات خود را در اختيار آنها بگذاريم و هم آنها بهتر بتوانند از اطلاعات خود ما را ذي‌نفع كنند. ضمنا ما مرتبا جلساتي هم در سازمان جنگل‌ها و مراتع و سازمان حفاظت محيط زيست داريم. كميته دايمي اطفاي حريق هوايي كشور متشكل از اعضايي از اين دو سازمان، اعضايي از ستاد بحران وزارت كشور، وزارت دفاع و مركز كنترل و پشتيباني اطفاي حريق كشور است. اين كميته، نماينده‌هايي را براي سازمان‌هاي مربوط تعيين كرده كه آنها نيز بسته به شرايط كار را در استان‌ها تقسيم كرده‌اند. بنابراين كل كار به صورت سيستمي تعريف شده كه اين امر كمك مي‌كند تا حتي در زمان وقوع بحران‌هايي مانند زلزله كرمانشاه هم بتوانيم موثر عمل كنيم.»
ارتباط با شهروندان
در بحث جلوگيري از وقوع بحران آتش‌سوزي، اطلاع‌رساني مردمي مهم‌ترين نقش را ايفا مي‌كند و به همين منظور شماره‌هاي گويايي اكنون توسط سازمان جنگل‌ها و مراتع و سازمان حفاظت محيط زيست ارايه شده است. كليه هموطنان مي‌توانند در صورت مواجهه با هر نوع آتش‌سوزي به سرعت با شماره ۱۵۰۴، تلفن گوياي سازمان جنگل‌ها و مراتع و يا شماره ۱۵۴۰، تلفن گوياي سازمان حفاظت محيط‌زيست ارتباط برقرار كرده و اطلاع‌رساني كنند. كاپيتان نوري همچنين مي‌گويد: «در زمان وقوع آتش‌سوزي، نيروهايي توسط سازمان جنگل‌ها و مراتع و سازمان حفاظت از محيط‌زيست به منطقه اعزام مي‌شوند و ما نيز همزمان با اين نيروها به محل اعزام مي‌شويم. بر اساس تخمين‌ها حداكثر زماني كه نيروهاي ما به منطقه اعزام مي‌شوند، حدود نيم ساعت است كه البته در مواردي دسترسي كمتر از ۱۵ دقيقه‌اي را هم داشته‌ايم. همه اينها نشان مي‌دهد كه خوشبختانه اين ظرفيت به واسطه نظارت دقيق وزارت دفاع و همكاري همه‌جانبه كليه دست‌اندركاران در حال گسترش و بهبود است. همان‌طور كه مي‌دانيد در مبحث حريق زمان حرف اول را مي‌زند، چرا كه در صورت وزش بادهاي محلي دامنه و مقياس بحران مي‌تواند بزرگ‌تر شود، بنابراين همان‌طور كه همكاران ما در انجام وظايف‌شان جدي هستند از هموطنان عزيز هم خواهش مي‌كنيم كاملا جدي و با رعايت مسووليت‌‌شان نسبت به طبيعت، كمك‌رسان ما باشند و در صورت مواجهه با هر گونه آتش‌سوزي، مراتب را هر چه سريع‌تر از طريق شماره‌هاي مربوطه اطلاع‌رساني كنند.»
يكي از مهم‌ترين فاكتورها در هر آتش‌سوزي، حفظ زيستگاه گونه‌هاي مختلف اعم از گياهي و جانوري است. تحقيقات پژوهشگراني همچون لونت (Levant) و مورگان (Morgan) در سال ۱۹۹۹م. (۱۳۷۸ ه.ش) نشان داد كه آتش‌سوزي‌هاي مداوم طبيعي گاه نه‌تنها مرغزارهاي بومي منطقه و تنوع گونه‌اي آنها را بهبود خواهند بخشيد بلكه حتي تا حد زيادي از شيوع آفاتي همچون علف‌هاي هرز نيز جلوگيري خواهند كرد.
جاده مشهور پارك ملي گلستان هر ساله تنها در شهريورماه، شاهد گذر صدها هزار خودروست. بديهي است كه اگر از اين تعداد ۰.۰۱ درصد توقف كنند و ۰.۰۰۱ درصد هم آتش روشن كنند، فاجعه‌هاي بزرگي اتفاق خواهد افتاد كه نمونه‌هاي آن نيز در سال‌هاي گذشته رخ داده است.