تقويت ديپلماسي منطقه‌اي و توجه به همسايگان و قدرت‌هاي تاثيرگذار منطقه‌اي از جمله نخستين اولويت‌هاي محمدجواد ظريف، وزير خارجه دولت‌هاي يازدهم و دوازدهم بوده است.در حالي كه نخستين سال‌هاي حضور ظريف در وزارت خارجه به فراخور تنش‌هاي هسته‌اي ميان ايران و غرب و تحريم‌هاي فراگير چندجانبه ناشي از اين تنش بيشتر در گير و دار حل و فصل پرونده هسته‌اي گذشت اما نمي‌توان از تلاش‌هاي تهران پس از جولاي سال 2015 كه برجام به دست آمد براي تقويت روابط با همسايگان گذشت. هرچند كه وابستگي امنيتي برخي كشورهاي منطقه به ايالات متحده امريكا و روحيه ايران ستيزي آنها منجر به قفل شدن برخي پرونده‌هاي منطقه‌اي ايران نظير رابطه با عربستان و بحرين شده و در روابط سياسي ايران با امارات متحده عربي هم فراز و فرودهايي بيش از گذشته قابل مشاهده است اما همچنان رفت و آمدهاي منطقه‌اي وزير خارجه و ديگر اعضاي دولت بيش از ديد و بازديدهاي سياسي با كشورهاي خارج از منطقه است. هرچند كه تقويت ديپلماسي منطقه‌اي، سياست تحت تعقيب ايران در اين سال‌ها بوده اما در حال حاضر به فراخور تحولاتي كه هم براي ايران و هم براي برخي كشورهاي منطقه‌اي رخ داده نياز به اين مساله از يك امر شايد فانتزي سياسي به ضرورتي اجتناب ناپذير تبديل شده است.
هر روز دورتر از اختلاف‌هاي ديروز
تركيه در اين حلقه بازيگران منطقه‌اي از اهميت بسياري برخوردار است. آنكارا و تهران در چند سال اخير هم روزهاي افتراق‌هاي جدي و هم ايام اشتراك‌هاي كم‌سابقه را تجربه كردند. گذر اين سال‌ها و نقش بازيگران غيرمنطقه‌اي در كنار توسل برخي اعضاي منطقه به امنيت اجاره‌اي، اندك اندك تهران و آنكارا را به اين نتيجه رساند كه بهتر است از اختلاف‌ها پلي براي تحقق منافع ملي و منطقه‌اي خود بسازند. اگر اختلاف بر سر پرونده سوريه تا چند سال قبل بر ديگر ابعاد رابطه دوجانبه ايران و تركيه سايه انداخته بود امروز مي‌توان گفت كه تلاش براي حل همين بحران و رسيدن به راهكاري برد - برد براي همه به بستري براي همكاري‌هاي بيشتر تهران و آنكارا تبديل شده است. البته در اين ميان نبايد از نقش مثبت تصميم‌هاي نابخردانه امريكا به عنوان بازيگري فرامنطقه‌اي در غرب آسيا و كينه‌ورزي‌هاي عربستان سعودي به عنوان بازيگري دردسرساز در تحولات منطقه‌اي غافل شد. به زبان ساده‌تر مي‌توان گفت كه در رابطه ايران و تركيه، عدو سبب خير شد و بازي ناشيانه برخي چهره‌هاي تازه كار سياسي در كشورهاي منطقه و فرامنطقه منجر به نزديك‌تر شدن تهران و آنكارا شد.
دو سفر ظريف در يك ماه
محمد جواد ظريف در حالي شامگاه سه شنبه از دمشق وارد آنكارا شد كه اين دومين سفر وي به تركيه در فروردين ماه 1398 است. تهران و آنكارا تنها در شش ماه دوم سال گذشته ميلادي 11 بار ديد و بازديدهاي سياسي داشته‌اند و اخيرا نيز روساي مجالس دو كشور در نشستي به ميزباني و با حضور روسيه از فصل تازه‌اي در روابط پارلماني سخن گفته‌اند. ايران و تركيه در چند سال اخير تجربه‌هاي مشتركي را پشت سر گذاشته‌اند: از ورود به پرونده سوريه تا تحمل تحريم‌هاي امريكا و البته مقابله با كج تابي‌هاي منطقه‌اي عربستان در پرونده‌اي چون قطر. همزمان مبارزه با تروريسم هم به هدف مشترك اصلي دو كشور تبديل شده است. تركيه از كودتايي نافرجام كه رد پاي دخالت خارجي در آن عيان بود نجات پيدا كرده و ايران نيز در حال تحمل شديدترين فشارهاي خارجي با هدف ايجاد آشوب داخلي و بي‌ثباتي سياسي است. اين روزها مقابله با تحريم به عبارت مشترك در ادبيات سياسي ايران و تركيه تبديل شده و همزمان دو كشور سعي مي‌كنند از بازيگر منطقه‌اي ديگري به نام قطر كه در حصر اقتصادي از سوي عربستان و برخي فرزندخوانده‌هايش در منطقه قرار گرفته، حمايت كنند. بنابراين مي‌توان گفت كه مقابله با فشار و دخالت خارجي به اسم تحريم، ايستادگي در برابر قلدرمآبي سياسي برخي بازيگران منطقه‌اي و سياست آنها براي كاستن از قدرت كشورهاي غيرعربي منطقه، مقابله با تروريسم و مقابله با زياده خواهي اسراييل در منطقه كه با حمايت امريكا انجام مي‌شود به محورهاي همكاري ايران و تركيه بدل شده است.
تحريم؛ درد نسبتا مشترك
سفر ظريف به تركيه در حالي انجام شد كه اين كشور يكي از 8 كشوري بود كه سال گذشته توانست معافيت از تحريم‌هاي نفتي ايران از امريكا را دريافت كند. همزمان زمزمه‌هايي به گوش مي‌رسد كه آنكارا ديپلماسي فعالي را براي تمديد اين معافيت‌ها به كار گرفته است. در اين راستا ابراهيم كالين، سخنگوي رييس‌جمهوري تركيه سه شنبه شب در حالي كه در واشنگتن به سر مي‌برد، تاكيد كرد آنكارا انتظار دارد امريكا تمديد معافيت از تحريم‌هاي ايران براي كشورش را جهت تداوم خريد نفت خام تمديد كند. آنكارا نيز به دليل اختلاف‌هاي متعدد با واشنگتن كه آخرين آنها اختلاف بر سر خريد سامانه موشكي اس - ۴۰۰ از روسيه بود فراز و فرودهايي را در اقتصاد تحت تحريم موردي خود تجربه مي‌كند كه به دنبال كاستن از تاثيرات آن با توسل به همكاري‌هاي اقتصادي منطقه‌اي است. ظريف در حالي به تركيه آمده كه حزب عدالت و توسعه به رهبري اردوغان در انتخابات شهرداري‌هاي اخير متحمل شكست سياسي بي‌سابقه‌اي شده و گفته مي‌شود كه اوضاع اقتصادي تركيه يكي از دلايل اين شكست بوده است.
مخالفت تركيه با تحريم سپاه
سفر ظريف در روزهايي انجام شد كه دونالد ترامپ، رييس‌جمهور امريكا در اقدامي بي‌سابقه نام سپاه پاسداران انقلاب اسلامي را در ليست گروه‌هاي تروريستي خارجي كه متعلق به گروه‌هاي غيردولتي است، قرار داد. رجب طيب اردوغان، رييس‌جمهور تركيه يكي از نخستين مقام‌هاي سياسي خارجي بود كه با واكنش نشان دادن به اين حركت امريكايي در رد آن گفت: «همه‌چيز در منطقه در حال تغيير است. اينكه امريكا سپاه پاسداران را گروه تروريستي اعلام مي‌كند و ايران نيز فرماندهي نيرو‌هاي مركزي ارتش امريكا را گروه تروريستي اعلام مي‌كند، وقايع معمولي نيست. همه‌چيز از نقطه‌اي به نقطه‌اي ديگر كشيده مي‌شود.» رييس‌جمهور تركيه با اشاره به همزماني اقدام اخير امريكا با انتخابات اسراييل گفت: ما اين موضوع را از نزديك دنبال مي‌كنيم. مولود چاووش اوغلو، وزير خارجه تركيه نيز در يك كنفرانس خبري در آنكارا در اين باره گفته بود: چنين تصميم‌هايي زمينه‌ساز بي‌ثباتي در منطقه ما خواهند شد. تصميم براي «تروريستي» ناميدن ارتش رسمي يك كشور ديگر «قابل فهم» نيست. ما اقدامات سپاه پاسداران در سوريه را تاييد نمي‌كنيم و حتي مخالف اين اقدامات هستيم، اما اين موضوع باعث نمي‌شود كه نيروي نظامي رسمي يك كشور را گروه تروريستي بناميم.»
دغدغه مشترك و مخالفت با دست‌درازي‌هاي امريكا
يكي ديگر از سياست‌هاي مشترك منطقه‌اي ايران و تركيه ايستادگي در برابر نقشه‌هاي مشترك اسراييل و امريكا براي تصاحب پرونده صلح خاورميانه و تضعيف جايگاه فلسطين است. ترامپ در دو سال گذشته با دو دستور خود عملا بر شعله‌هاي آتش پرونده‌هاي منطقه‌اي افزوده است. نخستين تصميم به انتقال سفارتخانه امريكا از تل‌آويو به قدس بازمي‌گردد و دومين آنها نيز چندي پيش با اعلام به رسميت شناختن بلندي‌هاي جولان به عنوان بخشي از خاك سرزمين‌هاي اشغالي انجام شد. تهران و آنكارا با وجود سكوت كر كننده برخي بازيگران منطقه‌اي در برابر اين دست درازي‌هاي امريكا، مخالفت صريح خود را با اين مساله اعلام كرده‌اند. مولود چاووش اوغلو، وزير خارجه تركيه در نشست خبري مشترك خود با ظريف در پاسخ به سوالي در مورد موضع تركيه در برابر به رسميت شناخته شدن اشغال جولان از سوي واشنگتن تاكيد كرد كه پيش از اين تركيه نسبت به حل و فصل اين مساله از طريق گفت‌وگو خوشبين بود و تلاش‌هايي براي ميانجي‌گري انجام داده بود، اما اكنون متوجه شده است كه آن گفت‌وگوها، تلاش رژيم صهيونيستي براي خريدن زمان و ضميمه كردن جولان با پشتيباني امريكا بوده است. چاووش اوغلو گفت: «هنگامي كه رجب طيب اردوغان نخست‌وزير بودند در مورد حل مساله اشغال بلندي‌هاي جولان با طرف اسراييلي مذاكراتي انجام دادند. در آن دوران هنوز بحران داخلي در سوريه آغاز نشده بود و آقاي اردوغان تلاش مي‌كرد ميان سوريه و اسراييل ميانجي‌گري كند. متاسفانه طرف اسراييلي حل مساله بلندي‌هاي جولان را به چند عبارت و كلمه منوط كرد و اگر اشتباه نكنم، ايهود اولمرت در اسراييل حاكم بود و گفته بود كه بعد از بازگشت به پايتخت اين مساله را حل خواهد كرد، اما بعد از بازگشت به اسراييل نه تنها اقدامي در جهت حل اين مساله انجام نداد، بلكه حملات عليه غزه و سرزمين‌هاي فلسطيني را آغاز كردند. ما امروز متوجه شديم كه از ابتدا هدف آنها حل اين مساله نبود بلكه سعي مي‌كردند كه زمان به دست بياورند و با حمايت امريكا خاك ساير كشورها را ضميمه كنند همان‌گونه كه در سرزمين‌هاي فلسطيني اين كار را انجام دادند.»
نقشه راه رايزني‌هاي ظريف در تركيه
تحولات سوريه و شمال آفريقا و جزييات جاري در روابط دوجانبه سياسي، اقتصادي و امنيتي ميان تهران و آنكارا اصلي‌ترين محورهاي رايزني‌هاي ظريف در آنكارا از زبان خودش است. وزير خارجه كشورمان شامگاه سه شنبه در بدو ورود به آنكارا در اين باره گفت: ما علاقه‌منديم مشكلات سوريه از طريق گفت‌وگو مخصوصا از طريق گفت‌وگو بين كشورهاي منطقه حل شود. در بحث روابط دو جانبه نيز همكاري‌هاي اقتصادي و سياسي و تصميماتي كه در جلسات كميسيون عالي روابط دوجانبه در سطح روساي جمهور اتخاذ مي‌شود، مورد بحث و بررسي ما در اين سفر خواهد بود. وزير خارجه هم در سوريه و هم شامگاه سه شنبه در آنكارا تاكيد كرد كه بحث درباره وضعيت ادلب سوريه و همچنين جزييات نشست آتي نمايندگان سه كشور ايران، روسيه و تركيه در قالب ابتكار آستانه از جمله محورهاي رايزني‌هاي وي در تركيه خواهد بود. ظريف در حالي به آنكارا سفر كرد كه اردوغان هفته گذشته در سفري به مسكو با ولاديمير پوتين، رييس‌جمهور روسيه درباره اوضاع سوريه به خصوص وضعيت نظامي و انساني در ادلب گفت‌وگو كرده بود و به نظر مي‌رسد كه مقام‌هاي ترك در ديدارهاي روز گذشته با ظريف وي را در جريان جزيياتي از رايزني‌هاي اردوغان و پوتين قرار دادند.
ديدار ظريف با اردوغان
محمدجواد ظريف، روز گذشته در آنكارا با رجب طيب اردوغان، رييس‌جمهور، مصطفي شنتاپ، رييس مجلس ملي و مولود چاووش اوغلو، وزير خارجه تركيه، ديدار و گفت‌وگو كرد. رجب طيب اردوغان، رييس‌جمهور تركيه در ديدار بعد از ظهر چهارشنبه خود با ظريف، با ابراز تاسف از حوادث تلخ اخير در برخي مناطق كشورمان بر اثر جاري شدن سيل با خانواده كشته‌شدگان اين حوادث ابراز همدردي كرد. ظريف نيز برگزاري موفقيت آميز و مشاركت بالاي شهروندان تركيه‌اي در انتخابات اخير شوراها و محلي تركيه را تبريك گفت. طرفين در اين ديدار ضمن مخالفت با تحريم‌هاي ايالات متحده امريكا و تروريستي خواندن سپاه پاسداران بر گسترش روابط دوجانبه در چارچوب توافقات بين دو كشور در حوزه‌هاي پنجگانه و تقويت روابط اقتصادي دو كشور تاكيد كردند. در اين ديدار همچنين در خصوص آخرين تحولات سوريه، يمن و شمال آفريقا رايزني و تبادل نظر به عمل آمد.
امريكا نمي‌تواند روابط همه كشورها را تحت كنترل خود درآورد
وزراي خارجه جمهوري اسلامي ايران و جمهوري تركيه، بعد از رايزني‌ها در آنكارا، در برابر خبرنگاران حاضر شدند تا به سوالات رسانه‌ها پاسخ دهند. محمدجواد ظريف در اين نشست خبري ضمن ابراز خرسندي از ايجاد فرصت سفر به تركيه براي دومين بار در 30 روز گذشته و تبريك به دولت و ملت تركيه براي برگزاري موفقيت‌آميز انتخابات شهرداري‌ها در اين كشور از كمك‌هاي مردم و دولت تركيه به سيل‌زدگان در ايران تشكر كرد و گفت: «جا دارد از همدردي دولت و مردم تركيه و از كمك‌هاي مردم و دولت تركيه و جمعيت هلال احمر تركيه در جريان سيل اخير ايران از مردم و دولت تركيه تشكر كنم.» ظريف همچنين «از موضع‌گيري معقول و قانون‌مند دولت تركيه در برابر تحريم‌هاي امريكا» همين‌طور موضع‌گيري «در برابر اقدام غيرقانوني و بي‌سابقه امريكا در قرار دادن سپاه پاسداران انقلاب اسلامي كه يك گروه مبارز با تروريسم است در فهرست سازمان‌هاي خارجي تروريستي» تشكر كرد. ظريف در ادامه اظهارات خود تاكيد كرد: «ما هم مثل دولت تركيه معتقديم كه حقوق بين‌الملل بايد مبناي سياست كشورها باشد و اختلافات ميان كشورها نبايد به نقض حقوق بين‌الملل و نقض اصل تساوي حاكميت دولت‌ها بينجامد. متاسفانه دولت امريكا در اقدامات متعدد در خروج از برجام، شناسايي قدس شريف به عنوان پايتخت رژيم صهيونيستي از شناسايي اشغال بلندي‌هاي جولان توسط رژيم صهيونيستي و همين طور قرار دادن سپاه پاسداران در فهرست گروه‌هاي تروريستي در همه موارد ناقض حقوق بين‌الملل بود و اين اقدامات نبايد براي هيچ كس قابل قبول باشد.» وزير خارجه كشورمان افزود: «دولت‌ها مي‌توانند با هم اختلاف داشته باشند اما مي‌توانند در عين اختلاف در حفظ حوزه‌هاي صلح و امنيت بين‌المللي با هم همكاري كنند كما اينكه ما توانستيم در روند آستانه به نتايج بسيار خوبي برسيم و ظرف 3 سال گذشته شرايط را در سوريه به شكل قابل توجهي آرام بكنيم و اميدواريم اين آرامش چه در ادلب، چه در ديگر نقاط سوريه با حفظ آرامش، تماميت ارضي و احترام به حقوق مردم سوريه تداوم پيدا كند.» ظريف با اشاره به اقدامات مستمر امريكا عليه ايران و خرابكاري‌هاي اين كشور در روابط ايران با ديگر كشورها تاكيد كرد: «معتقديم كه امريكا نمي‌تواند روابط ساير كشورها را تحت كنترل خود داشته باشد. هيچ وقت يك كشور نمي‌تواند براي حفظ ديدگاه‌هاي برخي عناصر درون آن كشور منافع ديگر كشورها را پايمال كند.»
پوزخند چاووش اوغلو به رفتار امريكا
ظريف با اشاره به تحريم‌هاي امريكا عليه ايران، به استاندارد دوگانه و نفاق امريكا اشاره كرد و گفت: «شايد براي خيلي‌ها قابل توجه باشد كه در يك سال گذشته روابط اقتصادي ايران با ساير كشورها كاهش پيدا كرد، اما امريكايي‌ها صادرات خود به ايران را افزايش داده‌اند.» اين مثال ظريف با پوزخند كنايه‌آميز وزير خارجه تركيه نسبت به نفاق در رفتار و گفتار امريكايي‌ها همراه شد. ظريف ادامه داد: «اين نشان دهنده سياست منافقانه دولت امريكاست. ما مشكلي نداريم با شركت‌هاي امريكايي تجارت بكنيم. اما به امريكا هم اين اجازه را نمي‌دهيم كه تجارت ما را با ساير كشورها زير سوال ببرد يا آن را متاثر كند. راه‌هاي فراواني براي ادامه روابط كشورها وجود دارد، مكانيسم‌هايي مانند اينستكس از جمله اين راهكارهاست، به ويژه اينكه فراموش نكنيم كل دنيا با اين تحريم‌ها مخالف است، امريكا در حال انجام اقدامي غيرقانوني است و به صورت غيرقانوني سياست‌هايش را بر دنيا تحميل مي‌كند. اقدامات امريكا خلاف قطعنامه شوراي امنيت است و حتما دنيا در برابر آن ايستادگي مي‌كند، وگرنه دنيا بايد منتظر اين باشد كه امريكايي‌ها در همه روابط اقتصادي دنيا به خاطر منافع خودشان مداخله كنند.» «مولود چاووش اوغلو» وزير خارجه تركيه پس از ديدار با محمدجواد ظريف با انتشار پيامي در حساب كاربري شبكه اجتماعي توييتر خود در كنار تصويري از ديدارش با ظريف نوشت: «روابط ايران و تركيه روز به روز مستحكم مي‌شود و اين روابط به صلح و ثبات در منطقه كمك مي‌كند.» وي بار ديگر با اعلام مجدد مخالفت كشورش با تحريم‌هاي امريكا عليه ايران افزود: «ما تحريم‌هاي يك‌جانبه عليه ايران را نمي‌پذيريم. تحريم‌ها فقط به مردم ايران و همكاري‌هاي بين‌المللي صدمه وارد مي‌كند.» مولود چاووش اوغلو تصريح كرد: «مشاركت‌هاي سازنده ايران مورد نياز است نه انزواي اين كشور.»
اميد به بهبود روابط كشورهاي دوست ايران
ظريف همچنين در پاسخ به سوال يك خبرنگار ترك كه آيا پيامي از سوي رييس‌جمهور سوريه براي رييس‌جمهور تركيه به همراه آورده است، تاكيد كرد: «من گفت‌وگوي طولاني با بشار اسد، رييس‌جمهور سوريه داشتم؛ گزارشي از اين گفت‌وگو را در اختيار جناب آقاي رجب طيب اردوغان قرار خواهم داد. حتما ما به عنوان جمهوري اسلامي دوست داريم كه همه كشورهاي دوست ما در منطقه رابطه خوب و رو به جلو و آينده‌نگر با يكديگر داشته باشند. هيچ وقت در امور داخلي كشورها و در روابط بين‌المللي كشورها دخالت نمي‌كنيم، اما تمايل خود را اعلام خواهيم كرد.» وي با اشاره به ابتكار سه جانبه ايران، تركيه و روسيه براي ايجاد فرآيند سياسي آستانه و ضمانت آتش‌بس گفت: «ما با دوستان‌مان در تركيه و همين طور در روسيه تلاش‌هاي‌مان را ادامه خواهيم داد، به‌ويژه براي گسترش و استمرار روند سياسي در سوريه از طريق كمك به تشكيل كميته قانون اساسي و همين طور كاستن آلام انساني در سوريه از جمله از طريق بازگشت آوارگان به خانه‌هاي خودشان و همين‌طور تبادل زندانيان و اجساد كساني كه در اختيار دو طرف باقي مانده‌اند.» وي همچنين در پاسخ به سوال ديگر اين خبرنگار در مورد ميزان پيشرفت در تلاش‌ها براي نگارش قانون اساسي جديد در سوريه گفت: «در مورد كميته قانون اساسي، ما، روسيه و تركيه گفت‌وگوهاي خوبي داشتيم، گفت‌وگوهايي را با سازمان ملل متحد داشتيم. اطلاع پيدا كردم كه طرف سوري هم گفت‌وگوهاي بسيار خوبي را با آقاي گر پترسون، نماينده ويژه دبيركل سازمان ملل متحد در اين مورد داشته‌اند. اميدواريم دو موضوع كه براي شروع كميته قانون اساسي بسيار اهميت دارد هر چه سريع‌تر حل و فصل شود. اولين موضوع تركيب كلي كميسيون است. دومين موضوع اصول كلي حاكم بر كار كميسيون است، البته قطعا جزييات كار را خود اين كميسيون و مردم سوريه بايد تصميم بگيرند. جلسه آينده روند آستانه در طول روزهاي آينده در شهر نورسلطان در قزاقستان برگزار خواهد شد. ما اميدواريم كه با همكاري شركاي تركيه و روسيه خودمان و با مشاركت طرف‌هاي سوري و سازمان ملل، كار تشكيل كميته قانون اساسي را يك گام به جلو ببريم.» وي همچنين در مورد موضع تركيه در مورد دخالت نظامي در سوريه براي جلوگيري از نفوذ گروه‌هاي مسلح كرد تاكيد كرد: «ما از نگراني‌هاي دوستان‌مان در تركيه نسبت به تهديدات كاملا با خبر هستيم. همواره به دوستان در منطقه اعلام كرده‌ايم كه بهترين راه براي حفظ امنيت همه كشورهاي منطقه استقرار ارتش سوريه در مرزها در تركيه و جلوگيري از نفوذ هرگونه اقدام تروريستي عليه مردم و دولت تركيه است. حتما براي ما امنيت و آرامش مردم تركيه بسيار مهم است و در اين زمينه هم همكاري‌هاي بسيار خوبي در حوزه امنيتي ميان دو كشور وجود دارد.»
امريكا و جنگ‌هاي بي‌پايان
محمدجواد ظريف، وزير امور خارجه جمهوري اسلامي ايران بعد از انجام ديدارهايش در تركيه با انتشار پيامي در توييتر خود، در انتقاد از وتوي مصوبه كنگره امريكا براي دخالت در جنگ يمن، در كنار تصويري از ديدار فرماندهان نظامي امريكا با وليعهد عربستان سعودي نوشت: «حتي كنگره ايالات متحده هم خواهان پايان دادن به فعاليت‌هاي ثبات‌زداي سنتكام در يمن است. ولي آنهايي كه با دلارهاي نفتي تامين مي‌شوند و نتانياهو براي آنها بر هر چيزي مقدم است با حمايت جاده صاف كن‌هاي خود در كاخ سفيد به قيمت جان امريكايي‌ها و بر خلاف منافع امريكا، به پافشاري بر جنگ‌هاي بي‌پايان ادامه مي‌دهند.»