دونالد ترامپ، رييس‌جمهور امريكا ديگر در پرونده مواجهه با تهران كارتي براي شگفت‌آفريني در چنته ندارد. تمام گام‌ها در مسير تنش‌زايي بيشتر برداشته مي‌شوند و اين در حالي است كه به گواه ناظران روابط ايران و امريكا ايران تاكنون در مواجهه با تاجرمآبي تازه‌وارد به عالم سياست با تدبير برخورد كرده است. با وجود رفتار سياسي خردمندانه ايران، سوالي كه ناظران را در حالتي از خوف و رجا نگاه داشته اين است كه آستانه صبوري ايران كجاست؟
دو اقدام اخير دولت دونالد ترامپ يعني قرار دادن نام ايران در ليست گروه‌هاي تروريستي خارجي و لغو معافيت‌هاي تحريمي ايران عملا يك هدف واحد را دنبال مي‌كند: تحريك ايران براي خروج از برجام.
در حالي كه اين حقيقت ديگر بر هيچ‌كس پوشيده نيست، سوال تحليل‌گران مسائل ايران اين است كه آيا ايران در تله ترامپ مي‌افتد؟ درحالي كه محمد‌جوادظريف، وزير خارجه كشورمان بامداد سه‌شنبه طبق برنامه قبلي و از پيش اعلام شده به منظور شركت و سخنراني در دو نشست مجمع آسيايي و اجلاس چندجانبه‌گرايي و ديپلماسي راهي نيويورك شد، تهران همچنان اقدام مقتضي در پاسخ به اقدام امريكا را كه سيدعباس موسوي، سخنگوي وزارت خارجه وعده آن را داده بود، اعلام نكرده است. اين تعلل و عدم تعجيل در واكنش به اقدام‌هاي امريكا در يك سال و نيم گذشته در تمام بزنگاه‌هايي كه دونالد ترامپ به دنبال تحريك ايران بوده به چشم آمده و بهترين نمونه آن سال گذشته در همين حوالي زماني و همزمان با اعلام كناره‌گيري امريكا از برجام بود. مقام‌هاي آگاه در تهران مي‌گويند، گزينه‌هاي بسياري روي ميز است. گزينه‌هايي كه هم كناره‌گيري از توافق هسته‌اي را شامل مي‌شود و هم كاهش تعهدات هسته‌اي و البته مقابله به مثل با ابزاري غير از برجام. در حال حاضر آنچه كه براي ايران مهم است، واكنش بازماندگان در برجام است. ايران تمام اقدام‌هاي ضدبرجامي امريكا در يك سال گذشته اعم از كناره‌گيري از توافق تا بازگرداندن تحريم‌هاي هسته‌اي را غيرقانوني مي‌داند و در چنين شرايطي خود را گرفتار اعطاي معافيت يا لغو آن از سوي امريكا نكرده و نمي‌كند. به زبان ساده‌تر ايران مي‌گويد اينكه امريكا مي‌خواهد در رابطه دو جانبه با ساير كشورها كه از قضا مشتري‌هاي نفتي ايران هستند با قلدرمآبي براي آنها تعيين تكليف كند كه از كدام كشور(عربستان سعودي يا امارات) نفت بيشتر بخرند و كدام كشور(ايران) را از سبد معاملاتي خود حذف كنند، ربطي به ايران نداشته و ندارد.
خط قرمز ايران آنجاست كه تصميم ترامپ بر درآمد نفتي ايران تاثير بگذارد يا مانع از استرداد وجوه ناشي از فروختن نفت شود. بر همين اساس از نخستين ساعات اعلام تصميم لغو معافيت‌هاي تحريمي، ايران رايزني با كشورهاي حاضر در برجام و هشدار به آنها درباره تاثيرپذيري از تصميم امريكا را آغاز و همزمان در رايزني با مشتري‌هاي نفتي خود نسبت به تبعات همراهي با تحريم‌هاي امريكا عليه ايران نكاتي را گوشزد كرد. براي ايران سوال مهم اين است: آيا ديگران از ترس تحريم‌هاي فرامرزي امريكا فروش نفت خود از ايران را آن طور كه واشنگتن مي‌گويد به صفر مي‌رسانند يا راه‌هايي براي گريز از دامنه اين تحريم‌ها مي‌يابند.
يكي از مباحث مطرح در ايران پيرامون تصميم برجامي مناسب، برآورد زبان و منفعت‌هاي باقي ماندن در توافق است. هر چند كه از نخستين روزهاي از سرگيري مذاكرات هسته‌اي در دولت حسن روحاني تلخيص دليل مذاكره به زبان ساده در افكار عمومي اين بود كه با برجام تحريم‌هاي هسته‌اي برداشته مي‌شود اما هم تيم مذاكره‌كننده ايران و هم نمايندگان 1+5 مي‌دانستند كه توافق هسته‌اي دستاوردهاي سياسي و امنيتي بسياري براي ايران خواهد داشت و امروز دقيقا چهره‌اي چون دونالد ترامپ بيش از آنكه نگران رفع بلوكه از وجوه ايران در سايه برجام باشد، اضطراب قدرت سياسي را دارد كه اين توافق به ايران بخشيد يا به زبان فني‌تر برجام منجر به آزادسازي پتانسيل‌هاي سياسي ايران در منطقه شد و اين همان كابوس متحدان منطقه‌اي واشنگتن بود. در يك سال گذشته نيز ايران همواره تاكيد داشته تا زماني در توافق هسته‌اي مي‌ماند كه منافعش از اين توافق تامين شود و امروز سوال اين است كه منظور منافع سياسي است يا اقتصادي يا تلفيقي از هر دو؟
دومينويي از اشتباه‌هاي ترامپ
با گذشت چند ساعت از انتشار خبر مربوط به لغو معافيت‌هاي تحريمي ايران، تحليل‌ها در اين زمينه آغاز شد. وندي شرمن، مذاكره‌كننده ارشد امريكا در مذاكرات هسته‌اي در دوره باراك اوباما با گريزي به گذشته، دولت جديد ترامپ را به عبرت‌آموزي از تاريخ دعوت كرده و نوشت:«زماني كه در ابتداي 2000 با ايران مذاكره مي‌كرديم اين كشور 164 سانتريفيوژ داشت. پس از وضع و اجراي تحريم‌ها، ايران 19 هزار سانتريفيوژ در سال 2013 داشت. تحريم‌ها نمي‌تواند رفتارهاي مخرب را تغيير دهد اما مي‌تواند بر گزينه‌هايي مانند مذاكره متمركز شود. اما بسيار بعيد است كه ايران با دونالد ترامپ مذاكره كند و بيشتر به نظر مي‌رسد كه برنامه تهران صبوري تا انتخابات 2020 امريكا باشد.» البته اين اظهارات وندي شرمن كه پيش از اين نيز مشابه آن طبق اخبار رسانه‌ها از زبان جان كري و در گفت‌وگو با محمدجواد ظريف شنيده شده بود چندان در داخل ايران مصداق ندارد. يك منبع آگاه ايراني در اين باره به «اعتماد» مي‌گويد: برآوردهاي سياسي در داخل ايران اين است كه دونالد ترامپ احتمالا در انتخابات 2020 با رايي حتي بالاتر از دوره قبل برنده مي‌شود لذا ما هيچگاه تصميم‌هاي خود را وابسته يا محدود به شايدها در حوزه سياست داخلي امريكا نمي‌كنيم. رسانه انگليسي گاردين در گزارشي تحليلي درباره تصميم جديد كاخ سفيد براي تنگ‌تر كردن حلقه پيرامون ايران مي‌نويسد: امريكا لغو معافيت‌هاي تحريمي ايران را اعلام كرده اما نه مايك پمپئو، وزير خارجه و نه مقام‌هاي ارشد وزارت خارجه اين كشور تاكنون نگفته‌اند كه آيا تحريم‌ها عليه كشورهايي كه پس از تاريخ 3 ماه مه به خريد نفت از ايران ادامه بدهند بلافاصله اعمال خواهد شد يا فرجه زماني در نظر گرفته شده است. گاردين به نقل از يكي از پژوهشگران ارشد بنياد كارنگي مي‌نويسد: دونالد ترامپ با كناره‌گيري از توافق هسته‌اي با ايران دست به يك خودانزوايي زد كه در نتيجه آن وادار به دست و پا زدن ميان گزينه‌هاي متفاوت شد. يك سال پس از كناره‌گيري از برجام، ترامپ در هيچ‌كدام از اهداف تعيين كرده براي خود پيشرفتي نداشته و باز هم در حال انتخاب‌هاي اشتباه است.
عبارت تو خالي «رفتار نرمال ايران»
به گزارش «اعتماد»، چهره‌هاي دولت ترامپ در عين تقابل با ايران از تعامل هم سخن مي‌گويند و به عنوان نمونه برايان هوك، رييس گروه اقدام عليه ايران مي‌گويد كه واشنگتن آماده مذاكره با تهران است در شرايطي كه ايران بخواهد مانند يك كشور نرمال رفتار كند. يك منبع آگاه در اين باره به «اعتماد» مي‌گويد: نگاهي به 12 شرط مايك پمپئو عملا پاسخ تهران به ادعاهاي تيم ترامپ درباره تمايل براي مذاكره با ايران را مشخص مي‌كند. كاخ‌سفيدنشين‌ها سياست فشار حداكثري بر ايران با محورهاي سياسي و اقتصادي را دنبال مي‌كنند. همزمان نه با زبان ديپلماتيك با تهران سخن مي‌گويند و نه از احترام به ايران خبري است. صدايي كه از جانب واشنگتن مي‌شنويم، صداي تهديد و ارعاب و زبان زور است. واشنگتن هيچ حقي براي ايران در منطقه قائل نيست و اين در حالي است كه ايران بزرگ‌ترين كشور غرب آسياست. مقام‌هاي دولت ترامپ هيچ سهمي براي ايران در غرب آسيا قائل نيستند. در چنين شرايطي سخن گفتن از تمايل براي مذاكره با تهران بيش از يك نمايش نيست.
واشنگتن از انزوا به ستوه آمد
گاردين در بخش ديگري از اين گزارش تلاش براي تغيير رفتار ايران را بهانه ظاهري امريكا مي‌خواند و مي‌نويسد:«بسياري از منتقدان رفتار امريكا در قبال ايران مي‌گويند كه امريكا به دنبال راهي براي خروج از انزوايي است كه در مواجه با ايران دچار آن شده است. كناره‌گيري ايران از برجام تنها مفر باقي مانده براي دولت ترامپ است. پژوهشگر بنياد كارنگي در اين باره مي‌گويد: قطعا يكي از اهداف ترامپ عصباني كردن ايران و كناره‌گيري اين كشور از برجام است اما ايراني‌ها آنقدر عاقل هستند كه بدانند در اين مرحله از بازي نبايد دست به كاري بزنند كه هيچ منفعتي براي آنها ندارد.» رسانه امريكايي المانيتور نيز در تحليلي مشابه با گاردين به نقل از يك ديپلمات ارشد اروپايي كه خواست نامش فاش نشود، مي‌نويسد:«هدف دولت ترامپ رسيدن به اجماعي جهاني عليه ايران است و براي تحقق اين هدف چاره‌اي ندارند جز كشاندن ايران به سمت كناره‌گيري از برجام. اين سياست تاكنون كاملا شكست خورده است. حتي اگر هدف دولت ترامپ تغيير نظام در ايران باشد باز هم شكست خورده است. اگر فشاري كه بر مردم وارد مي‌كند بيش از حد لازم باشد آنها به سمت تندروها مي‌روند و موضع ميانه‌روها تضعيف مي‌شود.»
گاردين در بخش ديگري از گزارشش مي‌نويسد: مشخص نيست كه آيا امريكا مي‌تواند مشتري‌هاي باقي‌مانده نفت ايران را به توقف خريد نفت از ايران وادار كند؟ كارشناسان اهل فن مي‌گويند كه احتمال دارد، هند پس از انتخابات عمومي در اين كشور تن به خواسته امريكا بدهد. تركيه و چين تاكنون اين اقدام امريكا را تقبيح كرده‌اند اما نبايد از اين نكته غافل شد كه هر دو اين كشورها در چالش‌هايي جداگانه با امريكا قرار دارند و نفت ايران مي‌تواند در مذاكرات آنها با امريكا برگ معامله باشد. گاردين به نقل از هماهنگ‌كننده اجراي برجام در وزارت خارجه امريكا در دوره اوباما مي‌نويسد: چين ظرفيت ناديده گرفتن تحريم‌هاي امريكا را در صورت وجود اراده سياسي دارد. اگر چيني‌ها بخواهند به خريد نفت از ايران ادامه دهند، مي‌توانند به سازوكاري با ايران دست پيدا كنند كه تحت تاثير تحريم‌ها و به تبع آن تنبيه‌هاي امريكا قرار نگيرند.
ريچارد نفيو: منتظر تنش بيشتر باشيم
المانيتور به نقل از ريچارد نفيو، مذاكره‌كننده دولت پيشين امريكا در برجام مي‌نويسد: تصميم دولت ترامپ براي عدم تمديد معافيت‌هاي تحريمي ايران چيز عجيبي نبود اما مي‌تواند منجر به تنش با خريداران نفت ايران شود. امريكا به زودي با چين، هند و تركيه در قبال اين مساله درگير مي‌شود. نفيو در ادامه از اختلاف در دولت ترامپ بر سر تمديد يا عدم تمديد معافيت‌هاي تحريمي ايران سخن مي‌گويد و مي‌افزايد: هر چند كه مايك پمپئو خبر لغو معافيت‌هاي تحريمي امريكا براي 8 كشور را صادر كرد اما اين تصميم جان بولتون، مشاور امنيت ملي بود كه در نهايت بر مخالفت وزيرخارجه چربيد. المانيتور در ادامه مي‌نويسد: دولت ترامپ ماه گذشته به عراق معافيت تحريمي 90 روزه داد و پيش‌بيني مي‌شود كه معافيت مشابهي هم به افغانستان براي تداوم واردات انرژي از ايران بدهد. يك مقام امريكايي در اين باره به لورا روزن، خبرنگار المانيتور مي‌گويد: داستان معافيت‌هاي تحريمي عراق و افغانستان كاملا جداست. اين دو كشور براي تامين برق و گاز به ايران وابسته هستند و نمي‌توانند اين نياز را از مكان ديگري تامين كنند.
نياز ترامپ به پيروزي در سياست خارجي
به گزارش اعتماد، يكي از پاشنه‌هاي آشيل سياست ترامپ در قبال ايران همين عدم اجماع جهاني عليه تهران است. پس از كناره‌گيري امريكا از برجام ساير اعضاي توافق همچنان به آن پايبند ماندند و البته تلاش‌هايي هم براي تعبير سازوكاري مالي براي حفظ رابطه تجاري و بانكي با ايران كرده‌اند. هر چند كه برخي كشورهاي اروپايي در مسائل غيربرجامي مانند آزمايش‌هاي موشكي يا فعاليت‌هاي منطقه‌اي ايران همصدايي نسبي با ترامپ را سرلوحه قرار داده‌اند اما اراده سياسي براي حفظ برجام را با وجود اتحاد با امريكا از خود نشان داده‌اند. به طور كلي مي‌توان گفت كه سياست خارجي امريكا در نه فقط منطقه غرب آسيا بلكه در سطح بين‌المللي با شكست‌هاي پياپي همراه بوده و دو دليل اصلي براي اين ناكامي مي‌توان برشمرد: نخست آنكه ترامپ در حوزه سياست خارجي از افراد نابلد و خام استفاده مي‌كند و با وجود آنكه نماي بيروني اين افراد اين است كه با ترامپ هماهنگ و هم عقيده هستند اما در بسياري از مسائل فاصله آنها با رييس‌جمهور قابل توجه است. نمونه اين مساله را در مذاكرات امريكا با كره‌شمالي شاهد بوديم و در حالي كه دونالد ترامپ در چند قدمي مصالحه قابل توجهي با كيم جونگ اون بود، وزيرخارجه وي معامله را بر هم زد و بر همين اساس بود كه رهبر كره‌شمالي اخيرا اعلام كرد تا زماني كه مايك پمپئو طرف مذاكره باشد از رايزني ديگري با واشنگتن خبري نخواهد بود. دليل دوم شكست ترامپ در حوزه سياست خارجي در دو سال اخير را مي‌توان جاه‌طلبي‌هاي بي‌اساس وي خواند. ترامپ عرصه بين‌المللي را با عرصه دلالي اشتباه گرفته است. بر همين اساس با توسل به تحريم و تهديد به دنبال كسب موفقيت در پرونده ونزوئلا براي خود است كه تاكنون دستاوردي براي او نداشته است. سرمايه‌گذاري جرد كوشنر، داماد وي براي پيشبرد معامله قرن نيز عملا با مخالفت اعراب و البته افكار عمومي كشورهاي عربي و مسلمان روبه‌رو شده است.
كاخ سفيد: ايران نبايد به خط پايان برسد
به گزارش «اعتماد» امروز ديگر كشف نيت اصلي دولت امريكا در مواجهه با ايران كار سختي نيست و با قرار دادن تكه‌هاي پازل در كنار هم مي‌توانيم آن سوي پرده نمايش را ببينيم. به گواه برخي از ناظران بين‌المللي دوام برجام و رسيدن ايران به تاريخ‌هاي درج شده در برجام به عنوان تاريخ انقضاي تعهدات يا انقضاي تحريم‌ها، كابوس تيم ترامپ است. به زبان ساده‌تر مي‌توان گفت كه هدف امريكا از تحريك ايران براي خروج از برجام، ممانعت از رسيدن ايران به تاريخ‌هاي حياتي در توافق است: براساس برجام در سال 2020 تحريم تسليحات سبك و متعارف ايران به پايان مي‌رسد. در سال 2023 تحريم‌هاي مربوط به تسليحات سنگين و موشكي اتمام پيدا مي‌كند و در 2025 قطعنامه‌هاي پيشين سازمان مل عليه ايران كه عمدتا قطعنامه‌هاي فصل هفتمي بودند ديگر قابليت بازگشت خود را از دست مي‌دهند. اگر ايران زودتر از 2025 از برجام كنار بكشد، تحريم‌هاي سازمان ملل و قطعنامه‌هاي پيشين به شكل خودكار عليه تهران فعال مي‌شوند. اين دقيقا همان سناريويي است كه دولت ترامپ به دنبال تحقق آن در قبال ايران است چراكه بازگشت قطعنامه‌ها، ايران را مجددا مانند پيش از برجام ذيل فصل هفتم منشور ملل متحد قرار مي‌دهد كه تحريم و گزينه نظامي را مجاز مي‌داند. در چنين شرايطي امريكا، اسراييل و عربستان سعودي به روياي خود براي اطلاق عبارت «تهديدي براي صلح و امنيت بين‌المللي خواندن» به ايران دست پيدا مي‌كنند.
تشديد تروريسم اقتصادي
محمدجواد ظريف، وزير خارجه در واكنش به اقدام ضدايراني كاخ سفيد نوشت: تشديد تروريسم اقتصادي عليه مردم ايران نشانگر استيصال و دستپاچگي رژيم امريكا و شكست‌هاي مزمن اذناب و شركاي جرم منطقه‌اي آن است. خبر واقعي آقاي ترامپ: ميراث‌داران تمدن كهن ايراني راهبرد خود را بر اساس «راهنمايي» خارجي‌ها- چه رسد به امريكايي‌ها- تعيين نمي‌كنند.
«عمار حكيم، رييس ائتلاف» الاصلاح و الاعمار: سياست تحريم‌هاي اقتصادي و گرسنه نگه داشتن ملت‌ها، سياست بي‌فايده‌اي است. در حل اختلافات نمي‌توان از سياست تحريم استفاده كرد و گفت‌وگو بهترين راه براي حل اين اختلافات است.
«مايا كاسيانچيچ» سخنگوي مسوول سياست خارجي اتحاديه اروپا: ما از اعلاميه ديروز ايالات متحده مبني بر خودداري از تمديد كليه معافيت‌ها متاسفيم. اين اقدام بيش از پيش اجراي برنامه جامع اقدام مشترك(برجام) را تضعيف مي‌كند. تا زماني كه ايران به اجراي كامل و موثر برجام ادامه دهد، ما به عنوان اتحاديه اروپا به پايبندي به اين توافق ادامه خواهيم داد.»
وزارت خارجه چين: پكن «همواره مخالف تحريم‌هاي يكجانبه عليه ايران است. امريكا با تحريم‌ها و اقدامات يكجانبه امريكا درباره نفت ايران، خارج از حوزه صلاحيت قانوني خود عمل مي‌كند. تعاملات عادي بين ايران و ديگر كشورها قانوني و منطقي است و بايد به اين مراودات احترام گذاشته شود. اقدامات اخير امريكا در ارتباط با ايران سبب تشديد تنش‌ها خواهد شد. چين رسما شكايت خود را به امريكا در زمينه اقدام اخير اين كشور در قبال نفت ايران اعلام كرده است. تصميم امريكا سبب بي‌ثباتي در خاورميانه و بازار بين‌المللي انرژي خواهد شد. ما از امريكا مي‌خواهيم كه رويكردي مسوولانه اتخاذ و نقشي سازنده ايفا كند».
«مولود چاووش اوغلو» وزير خارجه تركيه: ما با اين تحريم‌ها مخالف بوده‌ايم و هستيم. متنوع‌سازي منابع نفتي براي كشورها از جمله تركيه آسان نيست، خصوصا اينكه اكنون خط لوله انتقال نفت عراق در جريان درگيري‌ها با گروه تروريستي داعش آسيب ديده و تعمير اين خط لوله زمانبر است. خريد نفت از كشوري ديگر ساده نيست. بايد فناوري پالايشگاه‌ها را تغيير داد، براي اين كار هم بايد پالايشگاه‌ها را تعطيل كرد و اين كار هزينه سنگيني دارد. ايالات متحده تصميمي يكجانبه مي‌گيرد و به همه كشورها مي‌گويد به جاي خريد نفت از ايران از كشوري ديگر نفت بخريد. آيا شما قرار است براي آن كشورها بازاريابي كنيد؟»
وزارت خارجه بحرين: از تصميم امريكا در خصوص لغو معافيت تحريم نفتي ايران استقبال مي‌كنيم. ما اين گام را اقدامي ضروري و مهم براي تقويت و حمايت از تلاش‌هاي مربوط به خشكاندن منابع تروريسم و مقابله با نقش خطرناك ايران در بر هم زدن امنيت و ثبات(منطقه) و حمايت از گروه‌هاي تروريستي» مي‌دانيم. بحرين از «نقش بزرگ و تلاش‌هاي مستمر امريكا و تصميمات استراتژيك آن براي مقابله با اشكال مختلف خشونت، افراطي‌گري و تروريسم و نيز حاميان آن در سطح منطقه و بين‌الملل» استقبال مي‌كند. بحرين بر موضع ثابت خود مبني بر همبستگي با امريكا و علاقه‌مندي به تقويت تلاش‌هاي بين‌المللي براي توقف فعاليت‌ها و سياست‌هاي نظام ايران كه تهديدي براي امنيت و صلح در منطقه است، تاكيد مي‌كند و حمايت خود از تلاش‌هاي امريكا براي وادار كردن ايران به احترام به استقلال و حاكميت كشورها و عدم مداخله در امور داخلي آنها اعلام مي‌كند».
«ابراهيم العساف» وزير خارجه سعودي: رياض از اقدام جديد واشنگتن عليه تهران كاملا حمايت كرده و آن را يك «گام ضروري» براي مقابله با ايران مي‌داند. ايران از درآمد نفت براي بي‌ثباتي در منطقه بهره مي‌برد و تصميم ترامپ براي مقابله با سياست‌هاي اين كشور اتخاذ شده است. عربستان سعودي تلاش مي‌كند، ثبات بازار نفت را حفظ كند.