ايران در قرون اوليه به روايت محمدعلي موحد
كتاب تازه‌اي از محمدعلي موحد مورخ، مولوي‌پژوه و حقوقدان برجسته ايراني در روزهاي آينده توسط نشر ماهي منتشر خواهد شد. اين كتاب كه «در كشاكش دين و دولت» نام دارد، حاصل پژوهش‌هاي موحد در باب رابطه ميان دين و دولت در اسلام و ارتباط ايران و ايرانيان با اين مقوله است.
كتاب «در كشاكش دين و دولت» با گزارشي فشرده از دوران سي ساله پس از رحلت پيغمبر اكرم در سال 11 هجري تا صلح امام حسن (ع) و معاويه در سال 41 هجري آغاز مي‌شود و در پي آن، موحد چنانكه خود گفته است، مي‌كوشد «با دقت در مضمون روايت‌هاي مورخان و تعمق در زير و بم آنها، تصويري بالنسبه معقول و قابل اعتماد آن دوران (13) به دست دهد.»
بر اين پايه او دو نگاه را از دو منظر به اين دوران سي‌ساله به مخاطب ارايه مي‌دهد. يكي نگاهي كه عمده تمركزش بر مقوله شكل‌گيري و تاسيس حكومت اسلامي و مقوله خلافت است و ديگري نگاهي كه بر نزاع‌هاي برآمده از شكل‌گيري اين حكومت ناشي شده تمركز دارد. به عنوان نمونه در بخش «نگاه اول» از فصل اول كتاب، محمدعلي موحد به مقولاتي مانند «تصويري از حكومت در صدر اسلام»، نسبت ساخت حكومت خليفه‌اي با ساخت پادشاهي، ابعاد مقوله بيعت و... پرداخته است و در بخش «نگاه دوم» مقولاتي مانند «نزاع در ميان قريشيان»، «نخستين ترور سياسي در اسلام»، «چگونه مسلمانان بر خليفه شوريدند؟»، «نزاع خانگي و ماجراي جنگ شتر» و... مي‌پردازد.
دوران سي‌ساله‌اي كه موحد در فصل اول كتاب بر آن تمركز كرده، آبستن وقايع شگرفي بوده است كه سرنوشت حكومت زير پرچم اسلام را رقم زد. در آن سي سال، ماجراهايي سهمگين و خون‌آلود اتفاق افتاد. فصل دوم كتاب «چگونه اسلام در ايران راه يافت؟» نام دارد. اين فصل با مروري بر روند سقوط يزدگرد و تسخير ايران آغاز مي‌شود و پس از مروري گزارش‌گونه از فراز و نشيب‌هاي نبرد به روايات متون تاريخي و از جمله آنچه طبري و فردوسي، بلاذري و دينوري درباره نبردهاي ميان اعراب و ايرانيان نوشته‌اند، مي‌پردازد و پس از نگرشي انتقادي به روايت فردوسي از اين نبردها، در بخشي كه «تحليل و تامل» نام گرفته است، به مقوله ساختار ناعادلانه جامعه ساساني و تاثير آن در پيروزي اعراب (يا آن‌گونه كه موحد در كتاب خود مكتوب كرده است: تازيان) مي‌پردازد.
فصل سوم كتاب «برآمدن ديوان و ديوان‌سالاران» نام گرفته است. اين فصل از منظري اقتصادي به مقوله فتوحات پرداخته است. بخش اول اين فصل به پيشينه ديوان‌سالاري نزد مسلمانان تا پيش از فتوحات اختصاص يافته است و بر مقولاتي نظير «خالصه‌جات»، «بطايح»، «انواع درآمدهاي ديواني»، «دفاتر مساحي»، «ماليات سرانه»، «بيت‌المال» و... تمركز دارد. در بخش دوم اين فصل نوآوري‌هاي دوران فتوحات در زمينه‌هاي مالي مورد توجه قرار گرفته‌اند و مقولاتي مانند جايگاه خراج و جزيه در نظام اقتصادي اسلام با تمركز بر آنچه در قرآن و نيز شاهنامه فردوسي در اين زمينه ذكر شده، مورد توجه قرار گرفته است. «آغاز تاسيس ديوان در اسلام»، «رايزني عمر با صحابه» و «خراج در عراق و ايران» از جمله مباحثي است كه ذيل اين بخش مورد توجه قرار گرفته‌اند. منابع اصلي و فرعي درآمد دولت نيز از ديگر مباحث اين فصل هستند. به گفته موحد منابع فرعي درآمد دولت «صوافي، هداياي نوروز و مهرگان، عوارض بازرگاني و...» را شامل مي‌شده است. فصل چهارم كتاب «ايرانيان در ميان تازيان» نام گرفته است. اين فصل با مرور «روابط آغازين ايرانيان با مسلمانان» آغاز مي‌شود و از جمله به مقولاتي نظير «ايرانيان در خدمت پيامبر»، «نامه پيامبر به خسروپرويز»، «سوره روم»، «ايرانيان در يمن»، «جانبداري ايرانيان يمن از اسلام» و... مي‌پردازد. بخش دوم اين فصل نيز به فرآيند گرويدن ايرانيان به اسلام مي‌پردازد.
فصل پنجم كتاب «تازيان در ايران» نام گرفته است و ابتداي آن با مقوله گسترش فتوحات اعراب در مناطق داخلي سرزمين ايران از جمله اصفهان، كاشان، ري، فارس، كرمان، سيستان، آذربايجان و خراسان اختصاص يافته و بخش ديگر آن عهدنامه‌ها و امان‌نامه‌هايي كه ميان ايرانيان و اعراب منعقد شده است را مرور مي‌كند.
ششمين و آخرين فصل كتاب «قصه شگفت خارجي‌گري و پديده قرا» نام گرفته است. تمركز اين فصل بر شكل‌گيري خوارج در اسلام است و به مقوله حضور خوارج در ايران نيز توجه دارد. پي‌نوشت اين فصل نيز «خارجي‌گري نو» نام گرفته است. موحد در پيشگفتاري كه بر كتاب نوشته، روند تهيه و تدوين كتاب را اين‌گونه توضيح داده است: «چهل، پنجاه سال پيش بود كه طرح پژوهشي علمي ـ انتقادي در باب دين و دولت و رابطه آنها در ايران بعد از اسلام در ذهن من شكل گرفت. بررسي‌ها آغاز شد و تكه‌تكه يادداشت‌ها فراهم آمد. حتي پيش‌نويس بخش‌هايي از فصولي را كه بالنسبه انسجامي در ميان اجزاي آن مي‌يافتم در قلم آوردم، اما گستردگي موضوع بيش از آن بود كه فكر كرده بودم. به قول قدما، «تشتت قال و تصاريف احوال» هم در پي‌ام بود و مشغوليت‌هاي ذهني ديگري مرا از تعقيب و تكميل طرح بازداشت و آن كار نيمه‌تمام روي دست من ماند. در اين اواخر كه گاهي اتفاق مي‌افتاد و در آن به يادداشت‌هاي قديم مي‌نگريستم، با خود انديشيدم كه دست‌كم همان بخش‌ها را كه در قلم آمده است به صورت مقاله‌هايي در كنار هم جمع كنم و به چاپ برسانم. در بازخواني آن نوشته‌ها، به اندك ويرايشي در عبارت‌ها بسنده كردم و در ساختار محتوايي تحليلي آنها كمتر دست بردم.» انتشارات ماهي كتاب «در كشاكش دين و دولت» نوشته محمدعلي موحد را در 320 صفحه و با تيراژ 1500 نسخه به زودي منتشر خواهد كرد.