سفره رنگين فيلترشكن‌فروش‌ها در سايه فيلترينگ
كوچ تلگرام‌نشين‌ها به واتس‌آپ
گروه اجتماعي
10 ارديبهشت 1397 تلگرام با اين حكم فيلتر شد كه «اعمال مسدودسازي بايد به گونه‌اي باشد كه محتواي پيام‌رسان ياد شده با هيچ نرم‌افزاري در كشور قابل دسترس نباشد.» در اين ميان پيام‌رسان‌هاي داخلي هم جز مدتي محدود نتوانستند كاربران ميليوني تلگرام را به خود جذب كنند و در گيرو‌دار موافقت‌ها و مخالفت‌ها با اين امر، فروش فيلترشكن به تجارتي چند صد ميلياردي بدل شده تا جايي كه در سخنان وزير ارتباطات هم انعكاس پيدا كرد. كمتر از دو سال پس از امضاي دستور فيلتر تلگرام در مهر ماه 1398 هم سركرده كانال آمدنيوز دستگير شد و هم دادستاني كه زير حكم فيلتر تلگرام را امضا كرده بود. اين دو اتفاق در كنار رشد بي‌سابقه فروش فيلترشكن، زمزمه‌هايي را مبني بر رفع فيلتر تلگرام مطرح كرد و اين زمزمه‌ها بر مبناي اين فرض شكل گرفت كه يكي از دلايل اصلي فيلتر تلگرام كانال‌هايي مانند آمدنيوز بود كه به انتشار اخبار كذب و ايجاد اغتشاش مشغول بودند. اما به زعم جعفر محمدي، عضو هيات مديريت سازمان نظام صنفي رايانه‌اي و عضو كميته راهبري مركز نوآوريICT دانشگاه شريف در گفت‌وگو با «اعتماد» شايد كانال‌هاي تلگرامي درباره زمان محدودي مي‌توانستند، منبع اغتشاش و شايعات باشند اما زيان ورود واحد پولي ديجيتالي تلگرام به كشور و البته سودهاي فراوان ناشي از فروش فيلترشكن، وزنه بيشتري داشتند. واحد پولي ديجيتال تلگرام به نام «گرام» قرار است تا 9 آبان به بازار عرضه شود و همين امر نگراني‌هاي زيادي را در خصوص چرخه مالي كشور ايجاد كرده بود اما با توجه به آخرين مطالعات ايسپا، در حال حاضر 42.4 درصد از كاربران فضاي مجازي از تلگرام استفاده مي‌كنند و بخشي از سود اين كار در قالب هزينه‌هاي سرور به خارج از كشور منتقل مي‌شود. عضو هيات مديريت سازمان نظام صنفي يارانه‌اي با «اكوسيستم» خواندن تلگرام، دليل استقرار كاربران در تلگرام را مربوط به ديگر ويژگي‌هاي اين اپليكيشن مي‌داند. به زعم او فيلتر بودن ديگر پايگاه‌هاي چرخش آزاد اطلاعات مانند يوتيوب و توييتر، تمام امكانات اطلاع‌رساني و توليد محتوا را به يك اپليكيشن محدود كرده است. به همين دليل كاربر ايراني حاضر است با خريد فيلترشكن و بزرگ كردن قدرت و ثروت افرادي خاص و به خطر انداختن امنيت تلفن همراه خود همچنان كاربر تلگرام باقي بماند.
خروج ارز: تلگرام يا گرام؟
ورود به حوزه مالي با ارز رمزنگاري شده گرام و تهديدات اقتصادي آن براي كشور يكي از مهم‌ترين عواملي است كه به زعم عضو هيات‌مديره سازمان نظام صنفي رايانه‌اي در فيلترينگ تلگرام موثر بود. تلگرام در مرحله پيش‌انتشار توانست با جذب سرمايه‌اي معادل 1.7 ميليارد دلار از شركت‌ها و سرمايه‌گذاري‌هاي خصوصي اين طرح جاه‌طلبانه را استارت بزند. طبق برنامه اعلامي نيز انتظار مي‌رود در آبان ماه سال جاري اين رمز ارز به 350 ميليون كاربر تلگرام عرضه شود. محمدي با اشاره به اينكه كنترل رمزارزها از حيطه دولت‌ها خارج است در گفت‌وگو با «اعتماد» زيان مالي اين رمزارز را به كشور سنگين برآورد كرد و همين عامل را در زمره اصلي‌ترين دلايل بالقوه فيلترينگ تلگرام برشمرد. اين عامل در كنار عامل بالفعل جوسازي‌ها و تلاش‌هاي مافياي فروش فيلترشكن‌ها احتمالا تاثير بيشتري در فيلترينگ تلگرام داشته تا وجود كانال‌هاي تلگرامي مثل آمدنيوز زيرا حوزه تاثير چنين كانال‌هايي بازه‌هاي زماني محدود بوده اما زيان ورود رمزارز و البته سودهاي فراوان ناشي از فروش فيلترشكن، وزن بالايي داشته‌اند. با اينكه مخاطرات زيادي در يكه‌تازي تلگرام در فضاي ارتباطات كشور وجود دارد اما نگاهي به همين بازار پرسود فروش فيلترشكن نشان مي‌دهد كه عملا فيلترينگ تلگرام نتوانسته است مانع موثري براي جلوگيري از رخداد اين مخاطرات باشد. سايت‌هاي فروش فيلترشكن ارز را به دست سرور‌هاي خود در خارج از كشور مي‌سپارند و با اينكه همين امر هم براي ذي‌نفعان سودآور است اما بخشي از هزينه خريد فيلترشكن عملا از كشور خارج مي‌شود.
مافياي فيلترشكن و تجارت چند صد ميلياردي
23 دي ماه 1396 تلگرام كه به مدت محدودي از دسترس خارج شده بود دوباره در دسترس قرار گرفت. در همين تاريخ روزنامه ايران در گزارشي خبر از افزايش يك‌هزار و 650 درصدي دانلود فيلترشكن «سايفون» داد. ايران به نقل از «مادربورد» از دانلود روزانه 700 هزارتايي اين فيلترشكن خبر داد و فيلترشدن تلگرام از همان هفته ابتدايي كاربران 40 ميليوني تلگرام را به سمت نصب انواع فيلترشكن‌هاي رايگان و پولي سوق داد. تجارت چند صد ميلياردي فروش فيلترشكن و مافياي قدرتمند پشت آن به اظهارات محمدجواد آذري‌جهرمي، وزير ارتباطات و فناوري اطلاعات در صحن علني مجلس نيز كشيده شد. آذري‌جهرمي در 11 شهريور سال جاري و در جلسه علني مجلس از تجارت پرسود فيلترشكن‌ها پرده برداشت و گفت با اينكه افراد پشت اين تجارت مشخص هستند اما برخوردي با آن نمي‌شود، فيلترشكن‌ها به راحتي فروخته مي‌شوند و «شاهد تجارت چند صد ميلياردي در اين حوزه هستيم.» اما ريشه اين فروش‌هاي ميلياردي فيلترشكن ارتباط مستقيم با عدم مهاجرت بخش زيادي از كاربران تلگرام به اپليكيشن‌هاي ديگر دارد. به گفته محمدي مي‌توانيم، تعداد استفاده‌كنندگان فيلترشكن را هم‌تراز با كاربران تلگرام بدانيم. طبق آخرين آمار ايسپا در حال حاضر 42.4 درصد از كاربران شبكه‌هاي اجتماعي از تلگرام استفاده مي‌كنند و بخش عمده‌اي از آنها از فيلترشكن‌هاي پرخطر رايگان استفاده مي‌كنند كه يك چالش بزرگ امنيتي براي كشور به وجود آورده‌اند. به دليل حجم بالاي استفاده‌كننده حتي نسبت پاييني كه از فيلترشكن‌هاي پولي استفاده مي‌كنند، سود كلاني را روانه جيب مافياي اين حوزه مي‌كنند. طبيعتا اين بازار ميلياردي به تقاضا نياز دارد و آن مافيايي كه آذري‌جهرمي از آن ياد مي‌كند، بازار بزرگش را تقويت مي‌كند تا با فيلتر شدن ديگر ابزارها همچنان مشتريان فيلترشكن‌هاي خود را متقاضي نگه دارد.
مقصد كوچ: واتس‌آپ
فيلتر شدن تلگرام با هدف مهاجرت كاربران ايراني به سمت اپليكيشن‌هاي پيام‌رسان داخلي صورت گرفت. معاون امور فضاي مجازي دادستاني كل كشور به وزارت ارتباطات تكليف كرد كه از ناحيه شوراي عالي فضاي مجازي تسهيلات موثر در اختيار پيام‌رسان‌هاي داخلي قرار دهد. با اينكه پيش از آن از طرف دولت 10 سرور و كمك 5 ميليارد توماني كشور به پيام‌رسان‌هاي داخلي اعطا شده اما اين تسهيلات به هيچ‌وجه كافي نبوده است تا جايي كه مدير پيام‌رسان سروش در خرداد 97 اين مبالغ را براي تجهيز زيرساخت‌ها ناكافي دانست و گفت كه تمام وام 5 ميليارد توماني بابت نرخ پهناي باند را پرداخت كرده است. با اينكه قرار بود كوچ كاربران از تلگرام به اين اپليكيشن‌هاي ايراني محقق شود اما نتايج نظرسنجي ملي مركز افكارسنجي دانشجويان ايران در دو نوبت اسفند 97 و تير 98 مويد نتيجه‌اي غير از اين است. طبق گزارش اسپا از اسفند 97 تا تير ماه 98 واتس‌آپ اپليكيشني است كه با رشد 17.7 درصدي در حال حاضر محبو‌ب‌ترين شبكه اجتماعي ميان ايرانيان است و در حال حاضر از تلگرام و اينستاگرام هم پيشي گرفته است. در حالي كه همين نظرسنجي در اسفند ماه 1397 اقبال كاربران ايراني را با 55.9 درصد به تلگرام نشان مي‌داد. به نظر مي‌رسد فيلترينگ تلگرام باعث كوچ 13.5 درصدي كاربران فضاهاي مجازي شده است اما اين كوچ با وجود تمام برنامه‌ها و تمهيداتي كه براي آن در نظر گرفته شده بود به اپليكيشن‌هاي ايراني صورت نگرفت و فيلترينگ تلگرام استفاده از واتس‌آپ را افزايش داده است. نتايج تحقيقات تير ماه 1398 نشان مي‌دهد كه اپليكيشن‌هاي سروش با 2.8 درصد، ايتا با 1.3 درصد، بله با 0.7درصد، آي‌گپ با 0.6درصد، گپ با 0.5درصد، بيسفون با 0.2و ساينا با 0.1 درصد سر جمع حتي نتوانستند به جايگاه 15 درصدي كه وزير ارتباطات گفته بود، برسند. تبليغات براي استفاده از برنامه‌هاي ايراني شايد در برهه كوتاهي باعث اقبال مردم به اپليكيشن‌هاي ايراني شد اما اين نقطه اوج ديگر تكرار نشد. براي مثال پيام‌رسان‌سروش در فروردين 1397 و پيش از فيلتر تلگرام حدود دو درصد عضو داشت كه اين رقم در خرداد ماه به 13.5 درصد رسيد و بعد روند رو به نزول خود را تجربه كرد تا اينكه در مهر ماه همان سال به 4.3 و در تير ماه 1398 به 2.8 درصد رسيده است. تحريم اپليكيشن‌هاي خارجي به نفع توسعه نمونه‌هاي داخلي يكي از سياست‌هاي شكست خورده‌اي است كه به زعم جعفر محمدي از قبل هم پيش‌بيني شده بود؛ امري كه به نقل از محمدي هم متخصصان حوزه به آن واقف بودند و هم عموم بخش خصوصي. دولت نيز به تازگي به اين اطمينان رسيده كه نمي‌توان براي گسترش و توسعه محصول داخلي بدون فرهنگ‌سازي و بدون ايجاد جايگزين‌هاي مناسب، نمونه‌هاي خارجي را از ميدان به در كرد. اين سياست در زمان‌هاي مختلف شكست خورده است. محمدي يكي از مهم‌ترين ضربه‌ها به پيام‌رسان‌هاي داخلي را آيين‌نامه حمايت از پيام‌رسان‌هاي داخلي مي‌داند. در واقع تصريح تلاش حاكميت در اين دستورالعمل براي به دست گرفتن كنترل داده‌هاي بخش خصوصي و رويكرد سلبي آن در مواجهه با ساير موارد امري بود كه بيشترين ضربه را به امثال سروش و بله و بيسفون زد.
اگر وايبر فيلتر نمي‌شد
«اگر وايبر فيلتر نمي‌شد شايد مردم به تلگرام كوچ نمي‌كردند.» محمدي با گفتن اين نكته تاييد مي‌كند كه علت ماندگاري مردم در تلگرام وراي ابزار پيام‌رساني آن است. تلگرام ابزار چند كاره‌اي است كه در غياب توييتر، فيس‌بوك، يوتيوب، ابزارهاي تبليغات، پلتفرم‌هاي كسب‌وكاري و... نقش اطلاع‌رساني، خبررساني، توليد محتوا، فروش و كسب‌و‌كار را همزمان به عهده گرفته و تبديل به يك «اكوسيستم» شده است. به زعم او اگر دولت مي‌خواست مردم از تلگرام كوچ كنند در وهله اول لازم بود، جايگزين‌هايي براي اين ابزارها پيدا كند. در واقع اگر شبكه‌هاي كم‌مخاطره‌اي مثل يوتيوب و توييتر فيلتر نبودند و نيازهاي كاربران در جاي درست تامين مي‌شد، مردم حاضر نمي‌شدند كه امنيت خود را به خطر انداخته و هزينه كنند. در اين حالت مردم مي‌توانستند براي نياز «پيام‌رساني» به ساير اپليكيشن‌هاي پيام‌رسان مراجعه كنند.