گروه اجتماعي |برنامه نوسازي بافت فرسوده كشور كه سال ۱۳۸۵ ابلاغ شده و بنا بود در يك دوره ۱۰ ساله به پايان برسد، همچنان در حال اجراست. در سال ۱۳۹۷ شوراي عالي شهرسازي و معماري، سند «شيوه‌نامه تعيين محلات و محدوده‌هاي هدف» را براي معرفي معيارها و تشخيص بافت‌هاي فرسوده تصويب و در آبان ۱۳۹۷ ابلاغ كرد كه مبناي كار سازمان‌هاي متولي قرار گرفت. اين سند، معيارهاي متعددي از جمله خدمات اجتماعي، كيفيت زندگي، تاسيسات شهري، آلودگي محيط زيست و ... را براي تشخيص «ناكارآمدي» بافت و مداخله در آن مورد توجه قرار داده است.
نشست «برنامه ۱۰ساله نوسازي بافت‌هاي فرسوده» با حضور علي بيت‌اللهي، مدير بخش زلزله‌شناسي مهندسي و خطرپذيري مركز تحقيقات وزارت راه و شهرسازي، سيدامير منصوري، عضو هيات علمي دانشگاه تهران و مهدي فاطمي، عضو هيات علمي دانشگاه بين‌المللي امام‌خميني قزوين و دبير پنل، با هدف بررسي رويكرد و اولويت سازمان‌هاي متولي به نوسازي بافت‌هاي فرسوده در رفع فرسودگي يا ارتقاي كيفيت زيست، در گالري نظرگاه بررسي شد.
اين نشست با طرح اين سوال از سوي دبير پنل آغاز شد كه «آيا اصولا نوسازي اقدامي زمانمند و مقطعي است؟»
علي بيت‌اللهي در پاسخ به اين سوال گفت: «زمان، خصلت برنامه است اما زمان‌گذاري براي برنامه‌هايي در سطح شهر، مشاركت مردم را مي‌طلبد. پايبندي به زمان برنامه، صرفا با امور عمراني در ارتباط نيست، يك نهضت و نيازمند فرهنگ‌سازي است.»
او اضافه كرد: «در زمان احداث اتوبان امام علي (ع)، سازمان نوسازي براي مذاكره با مردم و واگذاري آپارتمان‌هاي ۱۵۰ متري در ازاي اخذ زمين فعلي‌شان، با مشكل سكونت چندخانوار در يك واحد، ارتباط كسب‌وكار با محل زندگي و نتيجتا مخالفت ساكنان مواجه بود. بنابراين نگرش در اين بافت‌ها، چندمولفه‌اي و چندسويه است كه جز كالبد، موضوعات اجتماعي و ميراثي را نيز در برمي‌گيرد.»
بيت‌اللهي تاب‌آوري را تواني تعريف كرد كه در آن سيستم آسيب نبيند يا در صورت آسيب سريعا به كار برگردد. او يكي از المان‌هاي اصلي بافت فرسوده را ناپايداري و هدف را افزايش تاب‌آوري آن ذكر كرد و افزود: « از حدود يك ميليون و ۲۰۰ هزار پلاك مسكوني، نزديك به ۲۵۰ هزار پلاك در بافت فرسوده قرار گرفته‌اند و از همين مقدار حدود ۶۵ درصد ناپايدارند. منطقه ۱۰، يكي از پرخطرترين مناطق تهران در زلزله است.»
مدير بخش زلزله‌شناسي مهندسي مركز تحقيقات وزارت راه خطرپذيري كاربري‌هاي غيرمسكوني در محدوده بافت فرسوده را نيز قابل توجه خواند و گفت: «مراكز عمومي كه پذيراي جمعيت شناور هستند، مثل منطقه ۱۲ و محدوده بازار تهران كه در روزهاي تعطيل به طور متوسط ۳-۲ ميليون نفر جمعيت شناور دارد، ريسك بالايي در حوادث غيرمترقبه دارند. ريسك فصل مشترك خطر، آسيب‌پذيري و در معرض خطر قرار گرفتن است و كاهش هر يك از اين عوامل، ريسك را كاهش داده است.» سيد امير منصوري در پاسخ به سوال نشست بيان كرد: «برنامه مسلما بايد زمان داشته باشد. ما در زمان‌بندي برنامه قبلي اشتباه كرديم و گام اول در زمان‌بندي صحيح اين است كه برنامه درست باشد.»
او اضافه كرد: «از ابتداي پرداختن به بافت‌هاي فرسوده، در هر دوره مديريتي، چند شاخص به شاخص‌هاي فرسودگي اضافه شده است. وسيع شدن ابعاد نوسازي بافت فرسوده، تيغ نوسازي را كندتر مي‌كند. هر ريال از اعتبارات سازمان نوسازي كه صرف چيزي جز نجات‌بخشي شود، نشانه حركت اين سازمان در مسير انحرافي است. اين ره كه سازمان نوسازي مي‌رود به تركستان است.»
او در توصيف مسير انحرافي گفت: «اگر معيار تشخيص ناپايداري باشد، 13هزار هكتار بافت فرسوده داريم. دو فاكتور ريزدانگي و نفوذناپذيري به آن اضافه شد، اين مقدار به 3هزار و 268 هكتار كاهش يافت و اين انحراف تا جايي پيش رفت كه جمعي دانشگاهي، بدون تجربه اجرايي تا جايي كه ممكن بود به معيارها شاخ و برگ دادند. اين ادامه همان انحراف است. به عقيده من، ممنوع است كه سازمان نوسازي به چيزي جز ناپايداري بنا بپردازد.»
آسيب‌پذيري بافت‌هاي فرسوده
در همين حال ايسنا در گزارشي نوشت: بافت‌هاي فرسوده شهري داراي مشكلات متعددي در زمينه‌هاي كالبدي، محيطي، اجتماعي و اقتصادي هستند كه ساكنان در اين‌گونه بافت‌ها را با مشكلاتي روبه‌رو مي‌كنند. در موجوديت بافت‌هاي فرسوده و با توجه به رشد جمعيت و افزايش شهرنشيني وقوع حوادث طبيعي مثل زلزله مي‌تواند خسارت و تلفات سنگيني را در چنين مكان‌هايي برجاي گذارند. مخاطرات طبيعي از مهم‌ترين عوامل تخريبي سكونتگاه‌هاي انساني شناخته شده‌اند كه در اين ميان، زلزله مخرب‌ترين پديده طبيعي بوده و به علت گستردگي قلمرو، كثرت وقوع و همچنين وسعت و شدت خساراتي كه وارد مي‌كند، يكي از شناخته شده‌ترين بلاياي طبيعي جهان است؛ همچنين بسياري از بلاياي طبيعي در جهان در مناطق شهري اتفاق مي‌افتد و هر ساله ميليون‌ها نفر را تحت تاثير قرار مي‌دهند.
پژوهشي كه در خصوص «ارزيابي آسيب‌پذيري بافت‌هاي فرسوده شهر كاشان ناشي از خطرات زلزله» توسط تيم پژوهشگران متشكل از يونس غلامي (استاديار گروه جغرافيا و طبيعت‌گردي)، محسن شاطريان (دانشيار گروه جغرافيا و طبيعت‌گردي) و احمد علي‌بيگي (دانشجوي كارشناسي ارشد جغرافيا)، با محدوده مورد مطالعه شهر كاشان و بافت‌هاي فرسوده اين شهر بر مبناي شاخص‌هاي شوراي عالي شهرسازي و معماري ايران انجام شده، نشان مي‌دهد: « شهر كاشان با داشتن ۷۵۴۳ هكتار بافت فرسوده كه در مكان‌هاي مختلفي از شهر قرار دارند، بيشترين كاربري مسكوني با كيفيت پايين ابنيه، بافت‌هاي تاريخي، اراضي مخروبه، عمر زياد ساختمان‌ها و معابر تنگ و باريك كه در معرض آسيب‌پذيري بيشتر ناشي از زلزله نسبت به ساير مناطق شهري قرار دارند كه در ميان بافت‌هاي فرسوده، مركز شهر با بيشترين و در پايين‌ترين درجه از آسيب‌پذيري قرار گرفته‌اند.»
در اين پژوهش در ارتباط با شهر كاشان آمده است: «شهر كاشان كه يكي از شهرهاي تاريخي و قديمي منطقه و ايران است، از بافت‌هاي فرسوده شهري زيادي برخوردار است و از جانب ديگر گسل قم كه يكي از گسل‌هاي خطرناك محسوب مي‌شود از قسمت جنوب شهر گذشته و قسمت اعظم شهر در رنج درجه يك زلزله قرار مي‌گيرد. تاريخ گواه آن است كه زمين‌لرزه‌هاي متعدد در طول تاريخ شهر كاشان را ويران و خسارات جبران‌ناپذيري به اين شهر وارد كرده است كه بيشتر آنها از قرن نهم الي قرن نوزدهم اتفاق رخ داده از جمله زلزله ۱۷۷۵ ميلادي كه به ويراني ۶۰۰ خانه و كشتن هزار و 200 نفر منجر شده است و زلزله ۱۱۷۸ ميلادي 8هزار نفر را به كام مرگ كشانده است.»
در اين پژوهش يافته‌ها نشان مي‌دهند: «رشد جمعيت و گسترش سكونتگاه‌ها روي نواحي پرمخاطره، اثر حادث طبيعي را در جوامع صنعتي و به ويژه كشورهاي پيشرفته و جهان سوم افزايش داده است. از طرف ديگر اغلب شهر كشورهاي در حال توسعه با مساله سكونتگاه‌هاي غيررسمي و بافت‌هاي فرسوده مواجه‌اند. شكل‌گيري و رشد اين سكونتگاه‌ها به دلايلي از جمله ساخت و سازهاي شتابان و خارج از عرف ساختماني، از جمله مسائل تهديد‌كننده براي اجتماعات ساكن در آنها محسوب مي‌شود.
امروزه، بافت‌هاي فرسوده شهري بنا به مشكلاتي مانند سرانه‌هاي خدماتي، نفوذ‌پذيري پايين به داخل بافت، وجود كاربري‌هاي ناسازگار، فقدان فضاي سبز كافي، بدنه‌هاي فرسوده، كيفيت ضعيف بناها، ريزدانگي بناها، تراكم بالاي جمعيت، فقر اجتماعي- فرهنگي، وجود آسيب‌هاي اجتماعي در بافت، آسيب‌هاي بيشتري ناشي از زلزله دريافت مي‌كند كه ميزان تلفات انساني و آسيب‌هاي كالبدي بيشتري در قبال دارد.»
در نتايج اين پژوهش آمده است: «آسيب‌پذيري شهري در مقابل حوادث طبيعي مانند زمين‌لرزه تابعي از رفتارهاي انساني هست و پديده‌اي است كه همواره سكونتگاه‌هاي بشري را مورد تهديد قرار داده است و موجب آسيب‌پذيري آنها مي‌شود. ميزان آسيب‌پذيري شهري ناشي از زلزله در مناطق شهري با بافت فرسوده و تاريخي كه از قدمت بيشتري برخوردار بوده از بافت كالبدي نامقاوم و كيفيت ابنيه پايين، مصالح كم‌دوام، عدم دسترسي به فضاي باز، شبكه معابر تنگ و باريك، تراكم جمعيتي بالا و ... كه از مشخصات عمده اين بافت‌هايند، بيشتر است.»