رياض براي كاهش تنش با دوحه
به «ديپلماسي فوتبالي» چراغ سبز نشان داد
قطر و عربستان در آستانه آشتي
سارا معصومي
بحران در شوراي همكاري خليج‌فارس آن طور كه چهره‌هاي سياسي كشورهاي عضو اين شورا مي‌گويند به حل و فصل نزديك شده است. دو سال و نيم پس از قطع ناگهاني رابطه عربستان و به تبع آن مصر، امارات و بحرين با قطر به نظر مي‌رسد كه ميانجي‌گري‌ها و واسطه‌تراشي‌هاي منطقه‌اي در حال به ثمر نشستن است و اراده سياسي براي حل و فصل اختلاف در رياض و البته دوحه شكل گرفته است. نخستين نشانه‌ها از اين كاهش تنش در توييتر به چشم آمد و پس از آن كنجكاوي‌هاي رسانه‌اي منجر به تاييد اصل خبر توسط منابع آگاه در رسانه‌هاي متفاوت منطقه‌اي و فرامنطقه‌اي شد. «عبدالخالق عبدالله» مشاور سابق وليعهد ابوظبي چندي پيش در توييترش نوشت: «به شما مژده مي‌دهم كه تحولات مهمي در روند حل بحران شوراي همكاري خليج فارس درحال وقوع است.» همزمان با اين اظهارات رسانه‌هاي عرب زبان منطقه در حال پوشش سخنان «تميم بن حمد آل ثاني»، امير قطر مبني بر آمادگي اين كشور براي مذاكره با عربستان و امارات جهت حل بحران شوراي همكاري خليج فارس بودند.
زنجيره اخبار را كه دنبال كنيم به ميانجي‌گري‌هاي كويت براي حل بحران ميان دوحه و رياض مي‌رسيم و سفرهاي مقام‌هاي متفاوت كويتي به عربستان كه محور تمامي آنها پايان دادن به بحران داخل شوراي همكاري بوده است. اخيرا «صباح الخالد» معاون نخست‌وزير و وزير خارجه كويت در سفر به رياض، پيام امير كويت را به شاه سعودي داده بود. جدا از بي‌خبري رسانه‌ها از متن اين نامه اما امير كويت به صراحت چندين بار در رسانه‌ها تاييد كرده كه وقت پايان بحران داخلي در شوراي همكاري خليج‌فارس فرا رسيده است. در اين ميان گفته مي‌شود كه مايك پمپئو، وزير خارجه ايالات متحده امريكا نيز بيكار ننشسته و در چند نوبت با همتاهاي خود از قطر و البته عربستان در اين زمينه رايزني‌هايي داشته است. همزمان برخي از رسانه‌ها از نقش «ديپلماسي فوتبالي» در تنش‌زدايي از رابطه عربستان و قطر خبر مي‌دهند. اخيرا عربستان، بحرين و امارات موافقت خود را با شركت در مسابقات فوتبال (جام خليج 24) اعلام كرده‌اند.
بلومبرگ هفته گذشته در گزارشي كوتاه ادعا كرده بود كه قطر بر تلاش‌ها براي كاهش تنش با عربستان سعودي افزوده و بر همين اساس يك مقام بلندپايه سعودي به اين رسانه امريكايي گفته بود كه قطر گام‌هايي را براي كاهش تنش با همسايگان خود در خليج فارس برداشته است. به گفته اين مقام سعودي از جمله اقداماتي كه قطر در اين زمينه اتخاذ كرده، تدوين قانون ويژه مبارزه با تامين مالي تروريسم است. البته با توجه به رپرتاژ آگهي‌هايي كه اين رسانه امريكايي در چند سال اخير درباره فعاليت‌هاي محمد بن سلمان نوشته به نظر مي‌رسد كه روايت اين مقام آگاه سعودي از تلاش‌هاي يك‌طرفه دوحه چندان هم به واقعيت نزديك نباشد چرا كه قطر پيش از اين هم مخالفت خود با شروط عجيب و غريبي كه سعودي براي عادي‌سازي رابطه با دوحه مطرح كرده بود را رد كرده است.
خرداد 1396 برابر با ژوئن ۲۰۱۷ ميلادي، عربستان، امارات، بحرين و مصر روابط خود را با قطر قطع و دوحه را به دخالت در امور داخلي خود و حمايت از تروريسم متهم كردند. اتهامي كه ابتدا توسط رياض طرح شد و مصر، امارات و بحرين هم به تبع عربستان در اين مسير با محمدبن سلمان، وليعهد سعودي همراه شدند. پس از حصر اقتصادي و فشارهاي سياسي كه عربستان بر قطر وارد كرد، ايران و تركيه در مسير كمك به قطر قرار گرفتند و البته دوحه نيز مسير رابطه با واشنگتن را مسدود نكرد تا به نوعي تمام منافذ سياسي براي بقا همزمان با تحمل فشارهاي اقتصادي عربستان را مسدود نكرده باشد.
ميدل ايست آنلاين در گزارشي كوتاه به تصميم عربستان براي شركت در جام خليج 24 در دوحه اشاره كرده و با انتخاب عنوان «ديپلماسي فوتبالي» مي‌نويسد: «تصميم عربستان و همراهانش براي شركت در مسابقات فوتبال در دوحه را مي‌توان نشانه‌اي از تمايل يا عزم رياض براي كاستن از رويكرد تهاجمي‌اش در برابر قطر دانست. البته شايد اين رفتار را به فراتر از قطر هم تعميم داد و نتيجه‌گيري كرد كه عربستان به دنبال كاستن از سطح تنش در پرونده‌هاي متفاوت منطقه‌اي است. عربستان سعودي در چند سال اخير و از زماني كه محمد بن سلمان زمام امور سياسي، نظامي و اقتصادي در اين كشور را در دست گرفته سياست خارجي تهاجمي را در منطقه در پيش گرفته است: از بمباران يمن تا حصر قطر و البته تشديد تنش با ايران. با اين همه حملات چندماه اخير به تاسيسات نفتي آرامكو به اضافه كاسته شدن از تمايل امريكا براي مقابله نظامي با ايران، عربستان سعودي و همراهانش را واداشته كه به فكر ميانه‌روي در مسائل منطقه‌اي بيفتند. حسين ابريش از كارشناسان مسائل منطقه در موسسه مطالعات خليج فارس مستقر در واشنگتن در اين باره مي‌گويد: صلح يك شبه محقق نخواهد شد اما ما شاهد تلاش‌هاي ديپلماتيكي از سوي عربستان و متحدانش براي خارج شدن از بن‌بست در پرونده‌هاي منطقه‌اي هستيم. عربستان با بسته‌اي از بحران‌ها روبه‌رو شده بود: از بايكوت قطر تا جنگ در يمن و البته تشديد خطرناك تنش با تهران. در چنين شرايطي ديپلماسي و ترميم روابط گزينه بهتري به نسبت رفتارهاي خشن است.» ميدل‌ايست آنلاين در ادامه مي‌نويسد: هفته گذشته بود كه عربستان، بحرين و امارات اعلام كردند كه به بايكوت دو ساله مسابقات خليج 24 پايان مي‌دهند و تيم‌هاي فوتبال خود را به اين رقابت‌ها مي‌فرستند. در حركت ديگري كه مي‌تواند نشانه كاهش تنش باشد يك مقام رسمي از اتحاديه عرب كه مقر آن در قاهره است به زودي به منظور شركت در كنفرانسي در قطر به پايتخت اين كشور (دوحه) سفر خواهد كرد. به نظر مي‌رسد كه اين مقام اتحاديه عرب هم مي‌تواند بخشي از بار ميانجي‌گري را بر دوش بكشد. همزمان گفته شده كه به زودي هياتي از قطر به رياض سفر خواهد كرد. با اين همه برخي از كارشناسان مسائل منطقه اعتقاد دارند كه نبايد معناي اين گام‌ها را بزرگنمايي كرد. يك كارشناس مسائل منطقه در اين باره مي‌گويد: قطري‌ها نشان داده‌اند كه از مواضع اصلي خود كوتاه نمي‌آيند و اين در حالي است كه سعودي مي‌خواهد قطر همه چيز را فراموش كند و عقربه‌هاي ساعت را به ماه مه سال 2017 بازگرداند. اين در حالي است كه چنين اتفاقي رخ نخواهد داد.»
بلومبرگ در اين رابطه مي‌نويسد: ميانجي‌گري‌ها فعلا براي ترميم رابطه عربستان با قطر است و پيش‌بيني مي‌شود كه مساله امارات بعدها مطرح شود. به نظر مي‌رسد كه محمد بن سلمان به دليل برنامه‌هاي اقتصادي كه با تمركز بر آرامكو در سر دارد تصميم گرفته از بحران‌هايي كه رياض در چند سال اخير با آنها درگير شده فاصله بگيرد و ثبات سياسي را به كشور بازگرداند. يك كارشناس مسائل منطقه در اين باره به ما مي‌گويد: تحولات اخير نشان مي‌دهد كه از شدت تنش اندك اندك كاسته شده و ارتباط‌هايي كه هر از گاهي بود اكنون نظم بيشتري پيدا كرده است. حملاتي كه به تاسيسات نفتي سعودي در ماه مه صورت گرفت به منزله زنگ هشداري براي اين كشور بود كه بايد به تهديدهاي اصلي و نه توهم تهديد بپردازد. به گزارش بلومبرگ، كويت كه در اين مناقشه فاصله خود را حفظ كرده بود اكنون به اصلي‌ترين ميانجي تبديل شده و از عربستان خواسته كه تيم فوتبال خود را براي شركت در خليج 24 به دوحه بفرستد تا نوعي شاخه زيتون به حساب آيد.
آتش‌بس نانوشته ميان تهران و رياض؟
جدا از مساله قطر و تلاش براي كاهش تنش به نظر مي‌رسد كه رياض كانال‌هايي را هم براي پايان دادن به جنگ يمن فعال كرده است. گفته مي‌شود كه عربستان در يك ماه اخير كانال‌هاي بازي را براي گفت‌وگو با انصارلله در يمن ايجاد كرده است. ائتلاف سعودي از سال 2015 تاكنون جنگ در يمن را آغاز و ادامه داده است. رياض اميدوار بود بتواند در كوتاه‌ترين بازه زماني ممكن حوثي‌ها (انصارلله) را در يمن شكست بدهد اما به جاي اين مساله در باتلاق يمن گرفتار شدند كه به يك بحران انساني تبديل شده و ميلياردها دلار از پول سعودي هزينه اين مساله شده است. با اين همه عربستان اميدوار است كه بتواند صلحي را كه ميان دولت هادي و جدايي‌طلب‌هاي جنوب ايجاد شده بسط و گسترش دهد و از يمن خارج شود. از سوي ديگر زمزمه‌هايي هم شنيده مي‌شود كه رياض نرمش‌هايي نسبت به كاهش تنش در رابطه با ايران از خود نشان داده است. معاون وزير خارجه كويت قريب به 10 روز پيش اعلام كرد كه پيامي از ايران را به عربستان و بحرين داده و البته در آن مقطع زماني تاكيد كرد كه اين دو كشور پاسخي به او نداده‌اند.
يك «منبع آگاه» به «اعتماد» خبر داد كه نشانه‌هايي از شكل‌گيري اراده سياسي در عربستان براي كاهش تنش از رابطه با تهران مشاهده شده و پيش‌بيني مي‌شود كه در يك ماه آتي خبرهاي بيشتري در اين رابطه منتشر شود. با اين همه بسياري از كارشناسان اتفاق نظر دارند كه رياض و تهران فعلا تا رسيدن به نقطه عادي‌سازي رابطه فاصله دارند و شايد بتوان در بهترين حالت در مقطع كوتاه‌مدت از تنش‌زدايي از رابطه سخن گفت. پاكستان، عراق، كويت و عمان در زمره كشورهايي هستند كه در يك سال اخير تلاش براي كاهش تنش از رابطه تهران و رياض را پيش برده‌اند. ايران با رد ادعاهاي سعودي مبني بر آنكه تهران در عمليات حمله به تاسيسات نفتي آرامكو دست داشته بر ابتكارهاي خود براي رسيدن به صلح پايدار با كشورهاي منطقه خليج فارس و بازگرداندن ثبات به اين منطقه تاكيد مي‌كند. امضاي پيمان عدم تعرض، ايجاد مجمع گفت‌وگوهاي منطقه‌اي و طرح صلح هرمز سه نمونه از پيشنهادهايي هستند كه ايران روي ميز كشورهاي حاشيه خليج فارس قرار داده است. ميدل ايست آنلاين در اين باره مي‌نويسد: «برخي از ناظران روابط ايران و عربستان مي‌گويند كه بازگشت تحريم‌هاي هسته‌اي امريكا و كناره‌گيري اين كشور از توافق هسته‌اي با ايران، تهران را در شرايطي قرار داده كه مذاكره با آن براي سعودي آسان‌تر از قبل است. در چنين شرايطي عربستان فكر مي‌كند مي‌تواند از مذاكره با ايران براي رسيدن به اهدافش استفاده كرده و بخت خود را در اين خصوص آزمايش كند. در اين رابطه يك كارشناس مسائل منطقه مي‌گويد: عربستان به دنبال كاهش تنش با ايران است. عربستان به پيام‌هاي مصالحه‌اي كه از جانب تهران (با واسطه) مخابره شده روي خوش نشان داده است. به نظر مي‌رسد كه فعلا رياض و تهران نوعي از آتش‌بس نانوشته دوطرفه را پذيرفته‌اند.»