سخنراني برگزيدگان جايزه نوبل ادبيات
داستان‌مان را كه مي‌بافد؟
بهار سرلك
هر ساله دهم دسامبر همزمان با سالروز درگذشت آلفرد نوبل مراسم سخنراني برگزيدگان جايزه نوبل برگزار مي‌شود اما برگزيدگان نوبل ادبيات 4 روز زودتر سخنراني خود را ايراد مي‌كنند. روز يكشنبه، هفتم دسامبر، اولگا توكارچوك نويسنده لهستاني برگزيده سال 2018 و پيتر هاندكه، نويسنده اتريشي در اين مراسم حضور يافتند. برگزيدگان نوبل ادبيات، جايزه نقدي خود را امروز، دهم دسامبر همراه با برگزيدگان نوبل پزشكي، شيمي، فيزيك و اقتصاد از دستان شاه سوئد در سالن «رويال كنسرت‌هال» واقع در استكهلم دريافت مي‌كنند.
حمايت هاندكه از صرب‌ها طي جنگ‌هاي بالكان و طرفداري‌اش از اسلوبودان ميلوشويچ جنايتكار جنگي، انتخاب امسال آكادمي سوئد را زير سوال برد و بسياري از نويسندگان و حتي سياستمدارها را به واكنش واداشت. دولت‌هاي كوزو و آلباني در اعتراض به تقدير آكادمي سوئد از پيتر هاندكه، مراسم نوبل را تحريم كردند. آكادمي سوئد پيش از اين با انتخاب باب ديلن و افتضاحي كه رسوايي جنسي در سال 2017 برايش به بار آورد، پايه و اساسش را زير سوال برد. پيش از اعلام برگزيدگان نوبل ادبيات، مسوولان آكادمي وعده وسعت نگاه و انتخاب نويسنده‌هاي غيراروپايي داده بودند. اما با انتخاب دو نويسنده اروپايي كه اتفاقا يكي از آنها مدافع نسل‌كشي مسلمان‌هاست، استعفاي دو تن از اعضايش را رقم زد و تحريم‌ها را روي سرش آوار كرد. حالا سخت مي‌توان راه نجاتي براي آكادمي نوبل كه معتبرترين جايزه ادبي را اهدا مي‌كند، متصور شد.
هاندكه حرفي از نسل‌كشي نزد
هاندكه 77 ساله در سخنراني نوبلش اشاره‌اي به صرب‌ها و نسل‌كشي‌شان نكرد. در واقع موضوعاتي را كه از نظرش حايز اهميت بود براي سخنراني انتخاب كرده بود. توجه او روي وقايع اندوهبار نبود و بيشتر به اتفاقات كوچك، نامحسوس و جزيي پرداخته بود. هاندكه كه در ايران با كتاب‌هاي «اهانت به تماشاگر» و «غيب‌گويي» با ترجمه علي‌اصغر حداد شناخته مي‌شود در اين مراسم از نقش خاطرات و داستان‌هاي مادرش در حرفه نويسندگي گفت. گل‌هايي كه در حاشيه جاده روييده‌اند و پرنده‌اي كه روي شاخسار است، تمام توجه هاندكه را به خود معطوف كرده بود. براي برگزيده جايزه نوبل 2019 جنگ، تانك‌هايي كه در خيابان پيش مي‌روند و كيسه باروت قهوه‌اي هيچ‌كدام از اينها واقعيت ندارند. واقعيت براي او سنگ آروزيتي است كه در سرزمين مادري‌اش، كرنتن يافت مي‌شود.
جهان از كلمات ساخته شده
سال گذشته آكادمي سوئد براي اداره بحران‌هاي داخلي كه رسوايي‌هاي جنسي مسبب‌شان شده بود، معرفي برگزيده‌اش را به تعويق انداخت و نام اولگا توكارچوك حدود 2 ماه پيش از سوي آكادمي سوئد به عنوان برگزيده سال 2018 اعلام شد. آن زمان آشنايي چنداني با او نداشتيم. كتاب‌هاي اين نويسنده لهستاني در ايران منتشر نشده بود و شايد به لطف گفت‌وگويي كه اسدالله امرايي سال 1388 در مجله گلستانه با او داشت و داستاني كه ضميمه‌اش كرده بود، آواي اسمش به گوش‌مان آشنا بود. ترجمه رمان «گريزها»ي اين نويسنده به تازگي منتشر شده است و برگردان رمان «استخوان مردگان را شخم بزن» به زودي در ايران منتشر مي‌شود. هر دو اين آثار از مهم‌ترين نوشته‌هاي ادبي اين نويسنده به شمار مي‌روند.
اولگا توكارچوك در سخنراني‌اش نقطه مقابل هاندكه قرار مي‌گيرد. نويسنده‌اي كه دغدغه‌هايش از مرزهاي سرزمينش فراتر مي‌رود و در فكر بحران‌هاي پيش روست. اين نويسنده لهستاني فكر مي‌كند به نوع جديدي از ادبيات داستاني براي خنثي كردن ميل عصر جديد به منزوي كردن و جدا كردن مردم از همديگر نياز است. توكارچوك در مراسم سخنراني‌اش از «صداي سفيد اقيانوس‌هاي اطلاعاتي خسته‌كننده» در عصر اينترنت گله و شكايت كرد. او گفت:«معلوم شده كه ما قدرت تحمل عظمت اطلاعات را نداريم؛ اطلاعاتي كه به جاي متحد كردن‌مان، عموميت بخشيدن و رها كردن‌مان، ما را متفاوت و جدا كرده و در حباب‌هاي منفرد كوچك حبس كرده است.» توكارچوك معتقد است اين امر آدم‌ها را از درك ارتباط ميان كنش‌ها سرخورده مي‌كند كه نتيجه‌اش همين بحران آب‌وهوايي و تنش‌هاست.
او در اين مراسم از روياي تحقق بخشيدن به رويايش در دنياي نويسندگي گفت. راوي «چهارم شخص»ي در داستان كه داراي ديدگاه‌هاي تك تك شخصيت‌هاي يك رمان است. او در اين باره توضيح داد:«مي‌توانيم ظاهر اين راوي رازآميز و جديد را معجزه‌آسا و قابل توجه بدانيم. زاويه ديد يا ديدگاهي كه از آن همه چيز را مي‌توان ديد. ديدن همه چيز به معناي شناختن اين حقيقت غايي است كه تمام موجودات با همديگر ارتباطي متقابل دارند و يك موجود واحد را شكل مي‌دهند حتي اگر ارتباطات بين آنها هنوز براي ما مشخص نشده است.» همچنين از مشكلي كه در حال حاضر با آن مواجهيم، صحبت كرد:«جهان پارچه‌اي است كه تاروپود آن را روزانه در دستگاه‌هاي بزرگ نساجي اطلاعات، مناظره، سينما، كتاب، شايعات بي‌اساس و ضرب‌المثل‌هاي كوتاه مي‌بافيم. امروزه تاثير اين دستگاه‌هاي نساجي بسيار گسترده است؛ به دليل وجود اينترنت تقريبا هر كسي مي‌تواند در اين فرآيند شركت داشته باشد، وظيفه‌اي بر عهده بگيرد يا نگيرد، وظيفه‌اش را عاشقانه انجام دهد يا با نفرت، براي بهتر شدن يا بدتر شدن جهان. زماني كه اين داستان تغيير كرد بنابراين دنيا هم تغيير مي‌كند. در اين مورد بايد بگويم جهان از كلمات ساخته شده است.»
او سپس وظيفه انسان‌ها را خاطرنشان كرد و افزود: «در مورد جهان چه فكري مي‌كنيم و شايد مهم‌تر اينكه چطور آن را روايت مي‌كنيم، اهميت بسزايي دارد. اتفاقي كه روي مي‌دهد و ما نقلش نمي‌كنيم، تمام و نابود مي‌شود. اين موضوع نه تنها براي مورخان بلكه براي سياستمداران و ديكتاتورها، واقعيتي شناخته شده است. كساني كه داستان را در اختيار دارند و آن را مي‌بافند در راس قدرت‌اند.»