رقابت‌پذيري و مسيريابي درست؛ دو پيش نياز اصلي
كاهش درآمد پروازهاي عبوري
موقعيت خاص جغرافيايي ايران باعث شده اين كشور در طول تاريخ خود يك نقش بسيار مهم در حمل و نقل و جابه‌جايي مسافران و محموله‌هاي تجاري ايفا كند. كشوري كه كوتاه‌ترين مسير را در ارتباط ميان شرق آسيا و اروپا و كشورهاي آسياي ميانه و خليج فارس به وجود مي‌آورد و در تمام دوره‌هاي گذشته تاريخي از جاده ابريشم تا امروز، اين جايگاه را حفظ كرده است. در دوران جديد با گسترش پروازهاي منطقه‌اي و جهاني اين بار ايران ظرفيتي قابل توجه براي پرواز ايرلاين‌هاي بين‌المللي از آسمانش را ارايه كرده كه هر چند در سال‌هاي گذشته براي مدتي اقبال نسبت به آن افزايش يافته اما بر اساس نظر بسياري از كارشناسان صنعت هوايي، فاصله‌اي طولاني ميان ظرفيت‌هاي موجود و آمارهاي فعلي وجود دارد. علي‌رضا منظري، معاون سابق سازمان هواپيمايي كشوري در گفت‌وگو با «اعتماد» مي‌گويد تا زماني كه مسيرهاي پروازي در آسمان ايران كوتاه و به صرفه‌تر نشود و قيمت خدمات ارايه شده از سوي ايران با ساير كشورها قابليت رقابت نداشته باشد، نمي‌توان انتظار داشت كه اين ظرفيت بزرگ به طور كامل مورد استفاده قرار گيرد. هر چند همچنان بخش قابل توجهي از ظرفيت حمل و نقل هوايي جهان در اختيار ايالات متحده امريكا و اروپاي غربي قرار دارد و ايرلاين‌هاي پرتعدادي در كشورهاي توسعه يافته پرواز مي‌كنند اما در سال‌هاي اخير با سرمايه‌گذاري كلان كشورهاي حاشيه خليج فارس و تركيه روي صنعت هوايي و تجهيز ناوگانشان به صدها فروند هواپيماي مسافربري جديد، تعداد پروازهاي بين‌المللي كه در اين منطقه انجام مي‌شوند به شكل قابل‌توجهي افزايش پيدا كرده و اين موضوع براي ايران هم تهديد و هم فرصت است. تهديد از اين منظر كه با توجه به تحريم‌ها و محدوديت‌هاي مالي كه ايرلاين‌هاي ايراني با آن رو به رو هستند عملا امكان تجهيز ناوگان شركت‌هاي ايراني براي رقابت با غول‌هايي همچون امارات اير، قطر ايرويز يا تركيش ايرلاينز وجود نخواهد داشت و فرصت به وجود آمده در حوزه حضور در بازار آنها و ارايه خدماتي است كه مي‌تواند براي اقتصاد كشور درآمدزايي قابل توجهي داشته باشد. ارايه خدمات فرودگاهي، برقراري پروازهاي مشترك و چند مسيره(كانكشن) و ارايه خدمات در مسيرهاي پروازي و عبور آنها از آسمان ايران، بخشي از برنامه‌هايي است كه مي‌تواند با سرمايه‌گذاري نسبتا محدودتر از تجهيز ناوگان براي ايران يك ظرفيت درآمدزايي قابل توجه به وجود آورد.
امنيت و ناامني
براي ايرلاين‌هاي بين‌المللي، مشخص كردن مسيرهاي پروازي دايمي به دو پيش‌نياز مهم و اساسي نياز دارد. از سويي هزينه حضور در اين مسيرها و از سوي ديگر امنيت آسماني كه هواپيماهايشان بايد از آنها عبور كنند. هزينه عبور هواپيماها از آسمان يك كشور را دو موضوع تعيين مي‌كنند. عامل نخست مسافتي است كه بايد پروازها از آن عبور كنند. با توجه به هزينه سوخت و اهميت كاهش زمان پرواز هواپيما براي افزايش درآمد، ايرلاين‌ها ترجيح مي‌دهند براي هواپيماهايشان مسيري را انتخاب كنند كه در كوتاه‌ترين زمان ممكن بيشترين بهره‌وري را به وجود آورد. در اين حوزه ايران با توجه به موقعيت جغرافيايي خود ظرفيتي قابل توجه براي ايرلاين‌ها به وجود مي‌آورد اما از سوي ديگر با توجه به اينكه تعداد مناطق پرواز ممنوع ايران نسبت برخي كشورهاي منطقه بيشتر است بعضا طولاني شدن مسافت، حضور ايرلاين‌ها را با اما و اگر مواجه مي‌كند.
در حوزه امنيت اما ايران در منطقه دست بالا را دارد. در شرايطي كه بسياري از كشورهاي خاورميانه، آسياي ميانه، اروپاي شرقي و حتي كشورهايي مانند تركيه در سال‌هاي گذشته با گره‌هاي امنيتي و بعضا جنگ‌هاي داخلي و ناامني‌هاي طولاني‌مدت مواجه بوده‌اند، ايران در طول اين سال‌ها هيچ مشكل و خطر امنيتي را پشت سر نگذاشته و همين مساله، آسمان ايران را به يكي از امن‌ترين آسمان‌ها بدل كرده است. تجربه چند سال قبل نمونه‌هايي از اين ظرفيت مهم ايران را نشان داد. افزايش تنش‌هاي سياسي در اوكراين، بالا گرفتن آتش جنگ‌هاي داخلي در عراق و سوريه و اختلاف نظرهاي سياسي قطر و تعدادي از كشورهاي حاشيه خليج فارس باعث شد، مناطق پروازي اين كشورها از كوتاه‌مدت تا بلندمدت امنيت لازم براي انجام پروازهاي مسافري نداشته باشند و همزمان شدن اين اتفاقات با اجراي برجام به ايران كمك كرد كه ظرف مدتي بسيار كوتاه، تعداد پروازهاي عبوري از آسمانش را به شكلي جدي افزايش دهد. البته با توجه به ماهيت غيردايمي اين مسائل، ايران براي باقي ماندن در صف اصلي‌ترين كشورهاي ارايه‌دهنده خدمات پروازي در منطقه بايد برخي نيازهاي لازم را نيز تامين مي‌كرد كه با توجه به اجرايي نشدن آنها، امروز بار ديگر تعداد پروازهاي عبوري از آسمان كشور كاهش يافته است.
كاهش درآمد پروازهاي عبوري
نخستين اثري كه افزايش پروازهاي عبوري دارند، افزايش درآمدهاي اقتصادي كشور است، اثري كه با كاهش نسبي پروازها در ماه‌هاي گذشته كمرنگ‌تر از قبل شده است. سياوش اميرمكري، رييس شركت فرودگاه‌هاي كشور در آماري جديد اعلام كرده: در سال‌هاي گذشته حدود هزار پرواز عبوري در روز داشتيم كه درآمد ما از اين پروازها در سال ۱۳۹۷ حدود ۱۷۰۰ ميليارد تومان بود كه نسبت به سال قبل از آن ۱۴ درصد كاهش داشته است. اما از ميزان اين درآمد در سال جاري فعلا آماري نداريم كه البته تعداد پروازهاي ما به كمتر از ۹۰۰ پرواز در روز رسيده و پيش‌بيني مي‌كنيم حدود ۱۰ درصد كاهش را در اين زمينه تجربه كنيم. او همچنين در پاسخ به سوالي درباره اينكه برخي از دستگاه‌ها و نهادها به دنبال دريافت سهم از پروازهاي عبوري هستند، تصريح كرد: در خصوص درخواست سهم از درآمدهاي حاصل از پروازهاي عبوري توسط نهادهاي بيرون از مجموعه صنعت هوانوردي بايد گفت اين دستگاه‌ها مدعي هستند كه با توجه به اينكه امنيت آسمان ايران را آنها تامين مي‌كنند بايد سهمي از اين درآمد داشته باشند اما بايد گفت كه همه دستگاه‌ها كه مسوول تامين امنيت هستند خودشان در بودجه كشور اعتباراتي دارند اما همه تجهيزات و زيرساخت‌هايي كه براي ارايه اين سرويس‌ها ايجاد شده، نياز به توسعه و گسترش دارند و اين درآمدها در اين زمينه هزينه مي‌شود. روند كاهشي تعداد پروازهاي عبوري كه از سال 97 آغاز شده در سال جاري نيز ادامه پيدا كرده و بر اساس برآورد اميرمكري، ميزان پروازهاي عبوري از آسمان ايران در دو سال حدود 25 درصد كاهش يافته‌اند. اتفاقي كه قطعا در شرايط فعلي و با توجه به محدوديت‌هايي كه صنعت هوايي ايران با آن رو به روست به نفع اهداف و برنامه‌هاي توسعه‌اي اين بخش نخواهد بود.
آسمان بايد رقابت پذير شود
علي‌رضا منظري، معاون سابق سازمان هواپيمايي كشوري در گفت‌وگو با «اعتماد» با اشاره به اهميت استفاده از ظرفيت آسمان كشور در پروازهاي عبوري تصريح كرد: با توجه به موقعيتي كه آسمان ايران دارد قطعا ظرفيتي قابل توجه براي ارايه خدمات به ايرلاين‌هاي بين‌المللي داريم كه با توجه به درآمد حاصل از ارايه اين خدمات بايد به اين بخش به عنوان يك ظرفيت قابل توجه نگاه كرد. به گفته او در شرايطي كه صنعت هوايي ايران با محدوديت تحريم‌ها مواجه است قطعا استفاده از اين ظرفيت مي‌تواند در درآمدزايي و افزايش توان اقتصادي بخش‌هايي مانند شركت فرودگاه‌ها كمك‌كننده باشد. اين كارشناس صنعت هوايي با بيان اينكه براي استفاده از ظرفيت آسمان كشور بايد دو پيش شرط مهم را به مرحله اجرا رساند، توضيح داد: يكي از اين مسائل موضوع مديريت آسمان كشور و ارايه مسيرهاي پروازي به صرفه به ايرلاين‌هاي خارجي خواهد بود. متاسفانه در كشور اين هماهنگي ميان بخش مسافري و بخش نظامي به طور كامل به وجود نيامده و همچنان تعداد مناطق پرواز ممنوع ايران در قياس با برخي كشورها بالاست. هر چند در اين زمينه در سال‌هاي گذشته اقدامات خوبي صورت گرفته اما مذاكرات و هماهنگي‌ها بايد در اين حوزه ادامه يابد تا مسير پروازها كوتاه شود. او ادامه داد: از سوي ديگر نرخ خدماتي كه از سوي ايران ارايه مي‌شود نيز بايد توان رقابت با ديگر كشورها را داشته باشد. اگر خدمات در آسمان ايران گران باشد، بسياري از ايرلاين‌ها ترجيح مي‌دهند شانس خود را در ديگر كشورها دنبال كنند. به گفته منظري اگر اين پيش‌شرط‌ها رعايت شود، شانس ايران براي رقابت با ساير كشورها افزايش خواهد يافت اما در صورت برنامه‌ريزي براي استفاده از ظرفيت‌هاي كوتاه‌مدت مانند مشكلات امنيتي همسايه‌ها قطعا عملكرد در بلندمدت تضمين نخواهد شد و آمارها با كاهش و افزايش‌هاي مكرر مواجه مي‌شوند.
هر چند محدوديت‌هاي تحريمي امريكا بر بسياري از فعاليت‌هاي اقتصادي ايران از جمله صنعت هوايي اثرات جدي گذاشته اما به نظر مي‌رسد با تغيير در برخي سياست‌ها امكان استفاده از ظرفيت‌هاي موجود براي حفظ درآمدهاي بخش هوايي وجود خواهد داشت. در شرايطي كه ايرلاين‌هاي ايران از خريد هواپيما و قطعه محروم شده‌اند و حتي انجام پروازهاي بين‌المللي با مشكل و محدوديت مواجه است شايد آسمان ايران ظرفيتي باشد كه تحريمش براي امريكا ممكن نخواهد بود.