نيلوفر رسولي
«واشنگتن اين حق را دارد تا به اماكن و ميراث فرهنگي ايران حمله كند.» اين صحبت‌هاي ترامپ در گفت‌وگو با خبرنگاران در نيروي هوايي است، كمتر از يك روز پس از تهديد 52 نقطه فرهنگي ايران. دونالد ترامپ، رييس‌جمهور امريكا روز يكشنبه در توييتي نوشت: «اگر ايران به هر امريكايي يا منافع امريكايي حمله كند، ۵۲ سايت ايران، با ارزش بالا و با اهميت براي فرهنگ ايران - به نمايندگي از ۵۲ گروگان امريكايي كه سال‌ها پيش توسط ايران گروگان گرفته شدند- هدف قرار مي‌گيرند.» اين توييت ترامپ واكنش‌هاي متعددي را در پي داشت، اما اين واكنش‌ها او را از تهديد دوباره اماكن فرهنگي ايران وا نداشت و حتي اين اقدام را «حق» امريكا خواند، حقي كه آشكارا با قوانين بين‌المللي در تعارض است. تهديد به تخريب ميراث فرهنگي يك كشور تاكنون با چنين صراحتي ادا نشده و حتي به عنوان «حق» نيز خوانده نشده است. پيش از اين اگر داعش و طالبان با تيغ و تيشه به جان ميراث هزارساله مي‌افتادند، مثل آنچه بر «پالميرا» گذشت، در زبان رواداري مي‌كردند و با زبان سخن از تخريب فرهنگ و ميراث‌فرهنگي نمي‌گفتند، اما اقدام اخير رييس‌جمهور امريكا حتي از طالبان و داعش هم پيشي گرفته است. در ميان واكنش‌هاي مختلفي كه به تهديدهاي غيرقانوني ترامپ منتشر شده است، «كمپين 3 ميليون امضا» تلاش دارد تا مردم جهان را به نقض «كنوانسيون 1949» و «قطعنامه 2347» توسط امريكا آگاه كند.
محكوم مي‌كنيم
«دبير كل محترم سازمان ملل متحد، با امضاي اين بيانيه اعلام مي‌كنيم كه تهديد رييس‌جمهوري ايالات متحده امريكا در حمله به مراكز فرهنگي و تاريخي ايران، ارتباطي به اختلافات و اهداف سياسي ندارد. ميراث تاريخي و فرهنگي تمدن ايران، متعلق به تمدن بشري و همه انسان‌هاي گذشته، امروز و آينده جهان است و هرگونه آسيب به ميراث بشر در هر نقطه جهان و توسط هر شخصي برابر است با جنايت عليه فرهنگ و تمدن انساني.» «كمپين 3 ميليون امضا» با اين بيانيه تهديد ترامپ براي هدف قرار دادن اماكن فرهنگي ايران را محكوم كرده است. طراحان اين بيانيه از مردم ايران و جهان خواسته‌اند فارغ از هرگونه جهت‌گيري سياسي، ملي و اعتقادي در جمع‌آوري امضا براي محكوميت تهديد ترامپ در حمله به اماكن فرهنگي ايران، اين بيانيه را امضا كنند. اين بيانيه پس از جمع‌آوري امضا به دبيركل سازمان ملل متحد ارسال خواهد شد. «شهيندخت مولاوردي»، دستيار ويژه پيشين رييس‌جمهور در امور حقوق شهروندي نيز در توييتر خود با حمايت از اين كمپين نوشت: «من هم امضا كردم.» مولاوردي در اين توييت خطاب به دبيركل سازمان ملل متحد گفت: «با امضاي اين تومار اعلام مي‌كنم كه تهديد رييس‌جمهوري ايالات متحده امريكا در حمله به مراكز فرهنگي و تاريخي ايران، ارتباطي به اختلافات و اهداف سياسي ندارد.» علاوه بر مولاوردي، «ولي تيموري»، معاون گردشگري وزارت ميراث فرهنگي، صنايع دستي و گردشگري نيز حمايت خود را از اين كمپين اعلام كرده است.
همزمان با درج توييت ترامپ، «حجت‌الله ايوبي»، دبير كميسيون ملي يونسكو در نامه‌اي به «اودري ازوله»، مديركل سازمان علمي و فرهنگي و آموزشي يونسكو درخواست كرده بود تا علاوه بر محكوم‌كردن اين اقدام افكار عمومي را از خطرات چنين رفتارهايي آگاه كند. در اين نامه به نقش سپهبد قاسم سليماني در مبارزه با داعش اشاره و گفته شده بود: «متاسفانه در دهه گذشته جهان شاهد ظهور گروه‌هاي افراطي مانند داعش مي‌باشد كه با چنين انديشه‌هاي خطرناكي ضربه‌هايي كاري و جبران ناپذير به ميراث فرهنگي بشري در كشورهاي منطقه ما وارد آوردند. آنها با تخريب بناهاي تاريخي و كهن، فرهنگ و تمدن بشري را مورد هدف قرار دادند. اينك كه به بركت فداكاري و جانفشاني مردم منطقه و رشادت‌هاي سردار شهيد قاسم سليماني ريشه داعش در منطقه خشكانده شد، تفكر و انديشه خطرناك داعش به زبان رييس‌جمهور امريكا بازتوليد مي‌شود.»
علاوه بر او، دوشنبه 16 آذر، «چانگ هوا»، سفير تام‌الاختيار جمهوري خلق چين در ايران با انتشار تصاويري از ورودي مسجد امام در اصفهان، باغ فين در كاشان، خانه طباطبايي‌ها در كاشان و عمارت عالي‌قاپو در ميدان نقش‌جهان اصفهان، با نوشتن «ميراث فرهنگي جهان متعلق به تمام بشريت است» به ادعاي خصمانه ترامپ واكنش نشان داد. پيش از او «سازمان ديده‌بان حقوق بشر» نيز روز يكشنبه
15 دي (5 ژانويه) با انتشار بيانيه‌اي به اظهارات تهديد‌آميز دونالد ترامپ در ارتباط با حمله به 52 نقطه ايران واكنش نشان داد. «ندرا پراسو»، مدير سازمان ديد‌بان حقوق بشر در واشنگتن در ارتباط با اظهارات رياست‌جمهوري امريكا گفت: «پرزيدنت ترامپ بايد تهديدهاي خود عليه اماكن و ميراث فرهنگي ايران را به‌طور علني پس بگيرد و شفاف اعلام كند كه هيچگونه دستوري براي ارتكاب چنين جنايات جنگي نخواهد داد.» پراسو همچنين تصريح كرد: «وزارت دفاع امريكا بايد به‌طور علني بر تعهدات خود تاكيد كرده و اعلام كند به قوانين جنگي بين‌المللي پايبند است و تنها دستورات نظامي مطابق با اين قوانين را اجرا خواهد كرد.» «احمد مسجد جامعي» عضو شوراي شهر تهران در صحن علني شورا، روز دوشنبه، تهديد ترامپ را «توخالي» خواند و كنايه‌اي هم به «اهريمن» زد. احمد جامعي در گفت‌وگو با «ايران» فرهنگ ايران را «نابودنشدني» دانست و گفت: «هر جا حافظ است، فرهنگ ايران است، هر جا خيام است فرهنگ ايران است، هر جا مولوي است، فرهنگ ايران است، اين فرهنگ در همان امريكا هم كلي ريشه و پايه دارد. كجا را مي‌توانند فكر كنند فرهنگ ايران نيست؟ هر جا امام رضا(ع) هست، فرهنگ ايران هم هست. فرهنگ نابودشدني نيست.» احمد مسجدجامعي با اشاره به اينكه اين ادعا منبعث از «روح اهريمني» است، ريشه اين تهديد را در تخريبگري‌هاي داعش و طالبان خواند و تاكيد كرد: «آنها چون ريشه فرهنگي ندارند، راه‌هايي كه انتخاب مي‌كنند مشابه همديگر است و تفاوتي بين داعش و طالبان و ترامپ نيست. از اين جهت كارهاي آنها ضدفرهنگ است. جنس اهريمن اين است، هنر خوار شد، جادويي ارجمند، اين جادويي است. در خوار شدن هنر است كه اين افراد مي‌توانند خودنمايي كنند.» پس از شكل‌گيري «كمپين سه ميليون امضا» علي‌اصغر مونسان، وزير ميراث‌فرهنگي، گردشگري و صنايع‌دستي با تاخير در آخرين ساعات روز يكشنبه به توييت ترامپ واكنش نشان داد و اظهار اميدواري كرد كه يك اشتباه لفظي انجام شده باشد. مونسان در توييتر نوشت: «اميدوارم اين توييت يك اشتباه لفظي بوده باشد؛ چراكه حمله به مراكز فرهنگي كاملا بر خلاف عرف و قوانين بين‌المللي است. تهديد مراكز فرهنگي در ميان هيچ ملتي و با هيچ توجيهي پذيرفته نيست و بر اساس قطعنامه ٢٣٤٧ شوراي امنيت سازمان ملل حمله به مراكز فرهنگي جنايت جنگي محسوب مي‌شود.»
منش داعش در تخريب ميراث فرهنگي
21 مه 2015 (31 ارديبهشت 1394)، منطقه باستاني «پالميرا» به دست گروه افراطي داعش افتاد، داعش در بدو ورود به اين منطقه به جهانيان تسلي خاطر داد كه قصد تخريب گنجينه‌هاي خرابه‌ها و آثار تاريخي شهرهاي باستاني را ندارد، «ابوليث سعود»، فرمانده عمليات «دولت اسلامي» همان روز در شبكه راديوي «الوان اف‌ام» در سوريه، «آينده اين شهر» را چنين به تصوير كشيد: «ما آنطور كه بسياري فكر مي‌كنند با بولدوزر به اين شهر حمله نمي‌كنيم، ما اين شهر باستاني را ويران نمي‌كنيم، اما مجسمه‌هاي موجود در آن را كه گمراهان پرستش مي‌كردند، پودر خواهيم كرد.» با اينكه داعش پيش از يورش بردن به «پالميرا» ضربه‌هاي جبران ناپذيري به ميراث‌فرهنگي سوريه و عراق زده بود، با اينكه داعش در جولاي 2014 «مقبره يونس نبي» در شهر موصل عراق را منفجر كرده بود، با اينكه داعش 26 فوريه 2015 (7 اسفند 1393) با تيشه و چكش به جان تنديس‌هاي تاريخي «موزه نينوا» در شهر موصل افتاده و فيلم آن را براي مردم جهان ارسال كرده بود، با اينكه داعش 15 اسفند 1393 با بولدوزر «شهر باستاني نمرود» (متعلق به امپراتوري آشور) را در شمال عراق منهدم كرد، با اينكه داعش 16 اسفند 1393 يادگار اشكانيان در «هترا» را تخريب كرد، اما حتي داعش در زبان مي‌دانست كه نمي‌تواند ميراث‌فرهنگي كشوري را تهديد كند، مي‌دانست كه اگر قصد تخريب دارد، لااقل بهتر است پيش از تخريب آن را انكار كند و تهديد ميراث‌فرهنگي در زبان چيزي جز سرافكندگي و نمايشي از حماقت ندارد، داعش به همين شكل هم عمل كرد، برخلاف تسلايي كه به جهان داده بود و برخلاف ترامپ، اقلا در زبان قصد خود را انكار كرده بود، اين قول را 27 مه 2015 شكست، در اين تاريخ بود كه ايستگاه راديوي سوريه اعلاميه يكي از فرماندهان گروه افراطي داعش در پالميرا را پخش كرد: «اين گروه قصد دارد مجسمه‌هايي را كه داراي نشان‌هاي بت‌پرستي هستند از بين ببرد، اما بناهاي تاريخي و خرابه‌ها در امان خواهند بود.» اداره كل آثار باستاني و موزه‌هاي روسيه تا 30 ژوئن 2015 از تاييد تخريب‌هاي داعش، خصوصا تخريب مجسمه معروف شير (شيراللات) در جلو معبد آل‌لات در راهرو ورودي موزه پالميرا سر باز مي‌زد.عبدالكريم مدير اداره آثار باستاني سوريه پس از اين اقدام داعش اعلام كرد كه اين تنديس با صفحه فلزي و كيسه‌هاي شن پوشيده شده بود تا از آسيب‌هاي احتمالي ناشي از درگيري‌هاي مسلحانه در امان بماند اما داعش آن را بيرون آورد و از بين برد. پس از اين تاريخ معبد بعلشمن در پالميرا (23 آگوست 2015)، معبد بل در پالميرا، شش مقبره، طاق نصرت و يكي ديگر از بناهاي تاريخي پالميرا در 4 اكتبر 2015 به‌طور كامل تخريب شدند. با مروري بر اقدامات داعش و طالبان در قبال آثار فرهنگي جهان كه بخش عمده‌اي از آنها ميراث ثبت جهاني هستند و به تمام مردم جهان تعلق دارند، اين گفته اسكندر مختاري طالقاني در گفت‌وگو با «اعتماد» (16 دي 1398) تاييد مي‌شود: «اتفاقي كه در توييت آقاي ترامپ افتاده است كه تاكنون در جامعه بشري سابقه نداشته است.» تهديد لفظي ميراث‌فرهنگي تاكنون حتي در منش طالبان و داعشيان جاي نداشت، دونالد ترامپ با توييت خود از خط قرمزي عبور كرد كه داعش و طالبان هم جسارت عبور از آن را پيدا نكرده بودند.
جنايت جنگي در آيينه قوانين بين‌المللي
«جنايت جنگي» اين عبارت پس از توييت ترامپ در توصيف تهديد او به كار مي‌رود. پيش از اين «گونتر گراس»، نويسنده آلماني اين عبارت را در توصيف اقدامات بريتانيا و امريكا در شهر «درسدن» بيان كرده بود، در واپسين روزهاي جنگ جهاني دوم، «درسدن» آلمان كه شهري فرهنگي بود، از 13 تا 15 فوريه 1945 بمباران شد. شهر تاريخي درسدن را به «فلورانس بر كرانه الب» مي‌شناختند، شهري تاريخي با ساختمان‌هايي كه يادگار معماري گوتيك و باروك بودند، همه اين ساختمان‌هاي تاريخي در قلب مركز جمع بودند و به منظور جلوگيري از آسيب اين بناها، اكثر كارخانه‌ها خارج از بافت كهن شهر ساخته شده بودند، اما بمباران نيروهاي متفقين در واپسين ماه‌هاي جنگ جهاني دوم و زماني كه آلمان عملا تسليم شده بود، نه زيرساخت‌هاي درسدن را نشانه رفت، نه كارخانجات حومه شهر و نه پل‌ها و سازه‌ها را، 722 بمب‌افكن نيروي هوايي سلطنتي بريتانيا و 527 بمب‌افكن نيروهاي هوايي ايالات متحده بيش از 3900 تن بمب انفجاري را بر سر مركز تاريخي شهر فرو ريختند، جايي كه به گزارش الكساندر مك‌كي در كتاب «درسدن 1945، فتيله‌دان شيطان» نه پايگاه نظامي بود و نه اهميت نظامي داشت. اين فاجعه انساني و فرهنگي يكي از پيش‌زمينه‌هايي بود كه به تجميع پروتكل‌هاي قبلي در كنوانسيون ژنو (1949) انجاميد. 70 سال پس از بمباران درسدن، دومينيك اسوود در مقاله‌اي در «تلگراف» ادعاي مك‌كي را تاييد كرد و نوشت: «سوالي كه پس از هفتاد سال همچنان باقي است، اين است چرا شهري را كه نظامي نبود، آن هم وقتي كه جنگ پايان يافته بود چنين بي‌رحمانه بمباران كردند.» از اينجا بود كه «جنايت جنگي» معناي گسترده‌تري، اقلا در رابطه با ميراث‌فرهنگي به خود گرفت. تلاش براي مصونيت ميراث فرهنگي از اقدام‌هاي خصمانه گرچه به صورت مدون در «كنوانسيون 1954 لاهه» در مورد حفاظت از ميراث فرهنگي در زمان جنگ آمده است، اما سابقه آن به سال‌هاي 1899 و 1907 مي‌رسد. سال 1907 دو كنوانسيون «اصول و مقررات جنگ‌هاي زميني»، «بمباران توسط نيروهاي دريايي در زمان جنگ» صراحتا خودداري از تهاجم عليه آثار و بناهاي تاريخي- فرهنگي را مورد حكم قرار دادند. اين نگاه به حفاظت از ميراث فرهنگي در فاصله سال‌هاي 1923 در كنوانسيون مربوط به «جنگ هوايي» نيز تكرار شد تا 12 آگوست 1949 پروتكل‌هاي الحاقي به اين كنوانسيون مجموعا با عنوان «كنوانسيون ژنو» ناميده شدند و اصول مندرج در كنوانسيون‌ها 1899، 1907 و 1922 لاهه در يك متن و به صورت كامل‌تري گرد هم آمد. نوشتن اين كنوانسيون، به‌رغم تمام ايراداتي كه بعدها به آن گرفته شد، اين اميد را در دل جامعه بشري زنده مي‌كرد كه ميراث‌فرهنگي ديگر روي جنگ به خود نخواهد ديد، اينكه ميراث فرهنگي به تاريخ بشريت تعلق دارد، اما حدود 71 سال از اين كنوانسيون مي‌گذرد و حالا مردي از ينگه دنيا با نوشتن يك توييت تمام تلاش جهان براي مصون نگه داشتن ميراث‌فرهنگي و تاريخي بشر را زير سوال مي‌برد. با اين حال ماده 53 از پروتكل 1 و ماده 16 از پروتكل 2 كنوانسيون ژنو موارد زير را ممنوع اعلام كرده است:
- اعمال هرگونه عمل خصمانه عليه آثار تاريخي، هنري و اماكن مدهبي كه جزو ميراث فرهنگي و معنوي مردم تلقي مي‌شوند
- بهره‌برداري از آثار فرهنگي، هنري و اماكن مذهبي در جهت اهداف نظامي
- اقدامات تلافي‌جويانه و انتقامي عليه اين قبيل آثار
ايران و امريكا هر دو به عضويت اين كنوانسيون درآمدند و سال 83، سازمان وقت ميراث‌فرهنگي و گردشگري، با تشكيل «كميته مشورت ملي» در راستاي اجراي مفاد كنوانسيون به تدارك آموزش مفاهيم و مسائل ميراث‌فرهنگي ملي و جهاني و ارزش‌هاي فرهنگي مجموعه مواريث جهان به كادر نظامي، از فرماندهان تا پرسنل تحت فرمان پرداخت (ايسنا، 1 ارديبهشت 1383). اما كنوانسيون 1949 تنها معاهده بين‌المللي نيست كه هرگونه تعرضي را نسبت به ميراث‌فرهنگي جهان محكوم مي‌كند. تخريب‌هاي گسترده طالبان و داعش نهايتا شوراي امنيت سازمان ملل متحد را واداشت تا سال 2017 «قطعنامه 2347» را به تصويب برساند. در بخش اول اين قطعنامه عنوان شده است كه «تخريب غيرقانوني ميراث فرهنگي به غارت بردن و قاچاق اشياي فرهنگي در سايه درگيري‌هاي مسلحانه به ويژه توسط گروه‌هاي تروريستي و همچنين تلاش براي ناديده گرفتن ريشه‌هاي تاريخي و تنوع فرهنگي در اين زمينه مي‌تواند به افزايش و وخيم‌تر شدن درگيري‌ها و جلوگيري از آشتي ملي پس از درگيري‌ها بينجامد و بنابراين امنيت، ثبات، حاكميت و توسعه اجتماعي، اقتصادي و فرهنگي كشورها را تحت تاثير قرار مي‌دهد.» اما بخش دوم اين قطعنامه به صراحت تخريب غيرقانوني ميراث فرهنگي شامل تخريب اماكن مذهبي و آثار و اشياي تاريخي از موزه‌ها، محوطه‌هاي باستاني، كتابخانه‌ها، آرشيوها و ديگر مكان‌ها را در سايه درگيري‌هاي نظامي تقبيح و محكوم مي‌كند. به‌رغم صراحت دو مكتوب قانوني در تخريب ميراث‌فرهنگي، نگراني از اقدام ترامپ از منظر قانوني همچنان پابرجاست، زيرا امريكا در اكتبر 2017 اعلان خروج از يونسكو را ثبت كرد و متعاقب او، اسراييل هم همين گام را برداشت و دليل اين امر «مواضع يك‌طرفه و ضد اسراييلي» يونسكو اعلام شد، با اينكه هرگز اين مواضع يك‌طرفه مشخص نشد اما غياب امريكا و اسراييل از توافقي بين‌المللي براي حراست از ميراث‌فرهنگي جهان خود قابل‌تامل است و كوچك‌ترين نشانه آن، تهديد لفظي ميراث‌فرهنگي كشوري است كه ريشه‌هاي تمدن جهان را در خود جاي داده است.
داعش برخلاف تسلايي كه به جهان داده بود اين قول را 27 مه 2015 شكست، در اين تاريخ بود كه ايستگاه راديوي سوريه اعلاميه يكي از فرماندهان گروه افراطي داعش در پالميرا را پخش كرد: «اين گروه قصد دارد مجسمه‌هايي را كه داراي نشان‌هاي بت‌پرستي هستند از بين ببرد، اما بناهاي تاريخي و خرابه‌ها در امان خواهند بود.»
«جنايت جنگي» اين عبارت پس از توييت ترامپ در توصيف تهديد او به كار مي‌رود. پيش از اين «گونتر گراس»، نويسنده آلماني اين عبارت را در توصيف اقدامات بريتانيا و امريكا در شهر «درسدن» بيان كرده بود، در واپسين روزهاي جنگ جهاني دوم، «درسدن» آلمان كه شهري فرهنگي بود، از 13 تا 15 فوريه 1945 بمباران شد.