گروه اقتصادي
«جمهوري اسلامي ايران در گام پنجم كاهش تعهدات خود، آخرين مورد كليدي از محدوديت‌هاي عملياتي خود در برجام، يعني «محدوديت در تعداد سانتريفيوژها» را كنار مي‌گذارد. بدين ترتيب برنامه هسته‌اي جمهوري اسلامي ايران ديگر با هيچ محدوديتي در حوزه عملياتي (شامل ظرفيت غني‌سازي، درصد غني‌سازي، ميزان مواد غني شده و تحقيق و توسعه) مواجه نيست و من بعد برنامه هسته‌اي ايران صرفا براساس نيازهاي فني خود پيش خواهد رفت.»
اين بيانيه‌اي است كه دولت ايران روز يكشنبه هفته جاري آن را منتشر كرد و به اين ترتيب پس از كاهش مرحله‌اي تعهدات خود در ماه‌هاي گذشته اعلام كرد كه ديگر به هيچ‌يك از محدوديت‌هاي درنظر گرفته شده در چارچوب برجام عمل نخواهد كرد. هر چند ايران اعلام كرده كه در صورت بازگشت تمام كشورها به تعهدات برجام و لغو تحريم‌هايي كه دولت امريكا از سال گذشته آنها را اجرايي كرده، امكان بازگشت دوباره به برجام و عمل تعهدات وجود خواهد داشت. به اين ترتيب تصميم يكجانبه ترامپ در خروج از توافقي كه ماه‌ها مذاكرات بين‌المللي را پشت‌سر گذاشته بود و قطعنامه شوراي امنيت سازمان ملل را به عنوان ضمانت اجرا دريافت كرده بود، برجام را پس از گذشت حدود چهار سال از آغاز رسمي اجرايش، عملا به پايان رسمي نزديك كرد.
تحريم‌هاي جديد؟
يكي از مسائلي كه در روزهاي گذشته مطرح شده، چگونگي تاثير‌گذاري تصميم ايران مبني بر توقف اجراي تعهداتش در برجام است. آيا اين تصميم به معني افزايش تحريم‌ها يا اضافه شدن تحريم‌هاي جديد است؟
كارشناسان و فعالان اقتصادي معتقدند باتوجه به اينكه ترامپ در ماه‌هاي گذشته تمام گزينه‌هاي تحريمي ممكن را اجرايي و بيشترين فشار را بر اقتصاد ايران وارد كرده، عملا گزينه جديدي براي افزايش فشارها وجود ندارد.
وحيد شقاقي، كارشناس مسائل اقتصادي در اين رابطه گفته: تحريم‌هاي امريكا در چند وقت اخير به سقف خود رسيده و تحريمي بيش از اين وجود ندارد كه امريكا بتواند عليه ايران به اجرا بگذارد، بنابراين نبايد انتظار يا نگراني خاصي در اين زمينه وجود داشته باشد. شركاي اصلي ايران، يعني روسيه و چين هم اين روزها تحت فشارهاي امريكا قرار دارند. اروپايي‌ها هم كه نشان داده‌اند به‌رغم ادعاهاي خود نمي‌توانند مستقل عمل كنند. بر اين اساس هيچ روزنه اميدي وجود ندارد كه با توقف برجام توسط ايران، اين روزنه از بين برود.
او اضافه كرده: برداشتن گام پنجم كاهش تعهدات برجامي منطقي‌ترين رخدادي بود كه همه دنيا منتظر آن بودند. اين امر به ضرر تمام معاهدات بين‌المللي تمام مي‌شود، اما در حوزه اقتصادي اتفاق خاصي براي ايران رخ نمي‌دهد. صادرات رسمي نفت ايران در اين ماه‌ها بسيار پايين بود، پس ما چيزي براي از دست دادن نداريم. با اين اتفاقات امريكا خود را بدنام كرد و از اين پس اگر اين كشور يك‌طرف معاهدات و مذاكرات باشد، شبهه‌انگيز خواهد بود. ما هم بايد هوشيارتر عمل كنيم. اكنون برجام كامل فرو ريخته و ديگر باب مذاكره‌اي هم وجود ندارد. اجراي گام پنجم هيچ تلنگري به اروپا نخواهد زد. اروپايي‌ها در اين ماه‌ها منفعلانه عمل كردند و با اقدامات نادرست خود فقط وعده‌هايي دادند كه درنهايت هيچ اتفاق خوشايندي را در پي نداشت. مهدي عليپور، فعال اقتصادي و عضو سابق اتاق بازرگاني ايران نيز در گفت‌وگو با «اعتماد» مي‌گويد: هر محدوديتي كه به ذهن امريكايي‌ها رسيده در ماه‌هاي اخير عليه اقتصاد ايران اجرايي كرده‌اند و ديگر گزينه‌اي براي‌شان نمانده كه بخواهند به وسيله آن فشاري جديد به ما وارد كنند.
پشت پا به توافقات
براساس متن توافق هسته‌اي منعقد شده ميان ايران و 6 كشور حاضر در برجام، تهران پذيرفت كه محدوديت‌هايي را در مسير برنامه صلح‌آميز هسته‌اي خود وضع كند و در عوض تمام تحريم‌هايي كه به بهانه اين برنامه وضع شده بود، كنار گذاشته شود.
با اجرايي شدن برجام، مذاكرات ايران با شركت‌ها و سرمايه‌گذاران خارجي براي حضور در اقتصاد كشور آغاز شد و در فاصله چند ماه به عقد قرارداد همكاري با شركت‌هايي مانند بويينگ، ايرباس، شل، توتال، زيمنس و ديگر غول‌هاي اقتصادي انجاميد. هر چند در دولت اوباما خود پاي برجام را امضا كرده بود اما سنگ‌اندازي‌هاي كاخ سفيد در اجرايي شدن برجام و دستيابي ايران به مواهب اين توافقنامه در فاصله‌اي كوتاه آغاز شد و دولت ايالات‌متحده در ارايه مجوزهاي لازم از سوي وزارت خزانه‌داري، مشكلات جدي به وجود آورد.
با پايان عمر دولت اوباما، ترامپ به رياست‌جمهوري امريكا رسيد و از همان هفته‌هاي نخست اعلام كرد كه برجام را به شكل فعلي قبول ندارد و پس از چند ماه تحريم سرانجام در ارديبهشت سال گذشته اعلام كرد تا زماني كه مذاكراتي جديد شكل نگيرد و ايران تعهداتي تازه را نپذيرد، بار ديگر تحريم‌هايي گسترده را عليه ايران به اجرا خواهد رساند.
اقدام خودسرانه دولت امريكا در خروج از برجام و بازگرداندن تحريم‌ها باعث شد بسياري از كشورهاي دنيا از جمله اتحاديه اروپا نسبت به اين تصميم واكنش‌هايي تند داشته باشند و اعلام كنند كه تمام توان خود را براي پا برجا ماندن برجام و حمايت از اقتصاد ايران به كار خواهند گرفت. با وجود اين بيانيه‌ها و شعارهاي سياسي، در عمل نه اروپا و نه ديگر كشورهاي حامي برجام نتوانستند كمكي عملي به حفظ اين توافق بين‌المللي كنند و همين امر فشاري دوباره به اقتصاد ايران وارد كرد.
محوريت بخش خصوصي در اقتصاد بسياري از كشورهاي توسعه‌يافته باعث شد با وجود حمايت‌هاي سياسي رهبران اروپا، بسياري از شركت‌هاي حاضر در اين اتحاديه ريسك حضور در اقتصاد ايران به قيمت تحريم شدن از سوي امريكا را نپذيرند و در نتيجه آمارهايي كه از تجارت مشترك ميان ايران و كشورهاي عضو اين اتحاديه منتشر مي‌شود، نشان از آن دارد كه ارقام به شكل قابل‌توجهي كاهش يافته و عملا نزديك به صفر است.
اينستكس و تعهدات
يكي از اصلي‌ترين برنامه‌هايي كه از سوي اتحاديه اروپا براي حمايت از برجام در دستور كار قرار گرفت، راه‌اندازي كانال مالي اينستكس بود. بنا بود درآمد حاصل از فروش نفت ايران به اين كانال منتقل شود و سپس از طريق اعضاي اتحاديه اروپا نيازهايي كالايي ايران تامين و به داخل كشور ارسال شود. اين كانال مالي نيز به دليل نبود عزم جدي اجرايي از سوي اعضاي اتحاديه و البته كاهش شديد فروش نفت ايران و عدم انتقال منابع مالي به اينستكس راه به جايي نبرد.
به دنبال اين اتفافات، ايران اعلام كرد كه هيچ عزم اجرايي از سوي اروپا براي پايبندي به برجام و مقابله با تحريم‌هاي امريكا مشاهده نمي‌كند و از اين رو در چند مرحله تعهدات اجرايي خود در برجام راه كاهش داد و سرانجام در 15 دي امسال اعلام كرد كه ديگر به هيچ‌يك از اين تعهدات عمل نخواهد كرد. هر چند اروپا اعلام كرده كه تصميم جديد ايران را پيگيري خواهد كرد و احتمال بررسي اين موضوع در كميته‌اي زيرمجموعه توافق هسته‌اي وجود دارد اما باتوجه به تحريم‌هاي دامنه‌دار امريكا و البته اقدام تروريستي اين كشور در به شهادت رساندن سردار قاسم سليماني، به نظر نمي‌رسد افق روشني در مسير اقدامات اروپا و كاهش فشار تحريم‌ها به اقتصاد ايران وجود داشته باشد.
به گفته او، اتحاديه اروپا نيز با وجود شعارهايي كه در ماه‌هاي گذشته داد، در عمل هيچ تغييري در فرآيند تجارت خارجي ايران به وجود نياورد و توقف اجراي تعهدات برجام نيز تفاوتي در شرايط فعلي ايجاد نخواهد كرد.
اين فعال اقتصادي با بيان اينكه بايد به سمت استفاده حداكثري توان اقتصادي داخلي حركت كنيم، گفت: اگر مشكلات و محدوديت‌هاي داخلي برطرف شود و شرايط را براي استفاده حداكثري از ظرفيت‌هاي توليدي و صنعتي فراهم كنيم، مي‌توان انتظار داشت كه آمارهاي فعلي حفظ شده و در حوزه صادرات غيرنفتي پيشرفت‌هايي به‌وجود آيد.
اجرايي شدن گام پنجم كاهش تعهدات برجامي ايران به اين معناست كه دست دولت ترامپ براي اعمال فشارهاي جديد خالي شده و ايران ديگر اميدي به حمايت يا فعاليت‌هاي اروپايي‌ها براي حفظ برجام ندارد. توافقي كه حاصل ماه‌ها تلاش ديپلماتيك هفت كشور بود با تصميم ترامپ به نفس‌هاي پاياني خود نزديك شده و اگر اروپا نتواند انفعال ماه‌هاي گذشته خود را تغيير دهد، ديگر در عمل برجامي وجود نخواهد داشت.