قانوني كه زمين ماند آرزويي كه فراموش شد

نيلوفر رسولي|‌ «آسمان آبي، هواي پاك» اين جمله‌اي است كه به تكرار كنار خيابان‌هاي تهران به چشم مي‌خورد، روي پوشش‌هايي كه كارگاه‌هاي ساختماني عظيم‌الجثه را از خيابان جدا مي‌كنند، كنار مجتمع‌هاي توليد انبوه ساختماني كه محل اصلي مراجعه خودروهاي ديزلي هستند، ساختمان‌هايي كه چون هيولايي سهم عابران را از آسمان مي‌بلعند و بعد كه ساخته شدند، چون سدي در برابر ورود باد مي‌ايستند و قلدري مي‌كنند. خيابان‌هاي تهران را تردد سرسام‌آور ماشين‌ها و ويراژ موتوسيكلت‌ها غرق كرده‌اند، دو طرف خيابان‌ها را هم يا كارگاه‌هاي ساختماني پر كرده‌اند يا ساختماني‌هايي بدقواره كه سايه‌شان روي سر خيابان و پياده‌رو سنگيني مي‌كند. در هياهوي اين شهر، آيا تهران و تهراني‌ها فرصت تنفس دارند؟ 25 روز از روزهاي سال 98 تاكنون «هواي پاك» داشته‌اند و يك روز در تقويم عنوان «روز هواي پاك» را به دوش مي‌كشد. 29 دي، روز هواي پاك است، روز نفس و روز آسمان آبي، اما تاكنون دو سال از تصويب «قانون هواي پاك» در مجلس مي‌گذرد و برخلاف چنين قانوني كه بيش از 20 نهاد را بسيج رفع آلودگي هوا مي‌كند، روزهاي ناسالم و ناسالم براي گروه‌هاي حساس سال 98 نسبت به سال 97 افزايش يافته است. «آيا از وجود قانون هواي پاك خبر داريد؟»، «آيا از وجود روزي به نام روز هواي پاك مطلع هستيد؟»، «كدام نهادهاي دولتي را مسوول رسيدگي به وضعيت آلودگي هوا مي‌دانيد؟»، «عامل اصلي آلودگي هوا چيست؟»، «آيا هنگام آلودگي هوا از ماسك استفاده مي‌كنيد؟» و «آيا اميدي به بهبود وضعيت آلودگي هواي تهران داريد؟» اين سوال‌ها از 30 دانشجوي دوره ليسانس تا دكتراي دانشگاه‌هاي تهران پرسيده شد تا تصور كلي اين قشر جوان از آلودگي هواي تهران سنجيده شود. اكثريت پرسش‌دهندگان نه از وجود «روز هواي پاك» در تقويم و نه از وجود قانوني به نام «قانون هواي پاك» مطلع بودند، نه در روزهاي آلوده از ماسك استفاده مي‌كردند و نه اميدي به ديدن دوباره آسمان آبي داشتند.

ناسالم براي همه گروه‌ها

تا يك روز پيش از «روز هواي پاك»، تهران در سال 1398 فقط 25 روز هواي پاك را به چشم ديده است، كيفيت هوا در 208 روز قابل‌قبول، در 66 روز ناسالم براي گروه‌هاي حساس و در 5 روز ناسالم براي همه گروه‌ها گزارش شده است. اين در حالي است كه در سال 97، تهران تعداد روزهاي پاك كمتري را تجربه كرد (17 روز)، اما سال گذشته تعداد روزهاي ناسالم براي گروه‌هاي حساس، كمتر و معادل 49 روز بود؛ علاوه بر آن سال گذشته در تهران روز «ناسالم» گزارش نشده است. طبق گزارش شركت كنترل هوا، طي 10 سال(ابتداي سال 88تا كنون) گذشته (معادل 3956 روز)، تهران فقط 181 روز «پاك» را تجربه كرده است. طي اين 10 سال، 1125 روز ناسالم براي گروه‌هاي حساس، 90 روز ناسالم، 7 روز بسيار ناسالم و يك روز خطرناك گزارش شده‌اند. برآورد 10 ساله نشان مي‌دهد كه ذرات معلق زير 2.5 ميكرون مهم‌ترين آلاينده شهر تهران هستند.

«كدام نهادهاي دولتي را مسوول رسيدگي
به وضعيت آلودگي هوا مي‌دانيد؟»

گفت‌وگوي با 30 نفر از دانشجويان دوره ليسانس تا دكتراي دانشگاه‌هاي تهران حاكي از آن است كه حدود 63 درصد از آنها اطلاعي از روزي به نام «روز هواي پاك» ندارند. علاوه بر آن حدود 80 درصد اين دانشجويان عمدتا از وجود قانوني به نام «قانون هواي پاك» اظهار بي‌اطلاعي مي‌كنند. حدود 70 درصد آنها در صورت آلودگي هوا از ماسك فيلتر‌دار استفاده نمي‌كنند و 86 درصد آنها معادل 26 نفر از 30 نفر، اميدي به بهبود آلودگي در تهران ندارند. اكثر دانشجوياني كه به پرسش‌هاي «اعتماد» پاسخ داده‌اند، شهرداري (34 درصد) را مسوول اصلي رسيدگي به وضعيت آلودگي هوا مي‌دانند. پس از شهرداري، محيط‌زيست به عنوان دومين (28 درصد) متولي آلودگي هوا عنوان مي‌شود. علاوه بر اين در ميان پاسخ دانشجويان، نامي از وزارت صمت (3 بار)، وزارت راه (يك‌ بار)، نيروي انتظامي (2 بار)، وزارت كشور‌
(2 بار)، وزارت نفت (3 بار)، مديريت بحران (يك‌ بار) و وزارت ارتباطات (يك بار) به ميان مي‌آيد. از ميان 30 نفر فقط دو نفر مي‌دانند كه طبق قانون هواي پاك بيش از 20 ارگان در قبال آلودگي هوا به نوبه خود وظيفه دارند.

«قانون هواي پاك» تير 96 توسط مجلس به تصويب رسيد. قانوني با 34 ماده و 39 تبصره در حجم سه هزار و 800 كلمه. اما اين قانون تاكنون آن طور كه بايسته و شايسته است به اجرا نرسيده و رديف بودجه مشخصي ندارد. «محمدباقر نوبخت»، رييس مركز برنامه و بودجه، آذر امسال اشاره كرده بود: «قانون هواي پاك در لايحه بودجه 99 رديف اعتبار مجزايي ندارد.» به‌زعم نوبخت، محل درآمد اين قانون از مواردي مانند جرايم محيط‌زيستي است و در لايحه سال 99، 47 ميليارد تومان درآمد قابل تحقق از محل دريافت خسارات و جرايم محيط‌زيستي براي خدمات آزمايشگاهي و اجراي قانون هواي پاك پيش‌بيني شده، اما تحقق همين اعتبار نيز همچنان در هاله‌اي از ابهام است. طبق قانون هواي پاك، بيش از 20 دستگاه مسوول اجراي اين قانون هستند؛ سازمان حفاظت محيط‌زيست؛ وزارت كشور؛ شهرداري‌ها و سازمان شهرداري‌ها؛ وزارت بهداشت؛ درمان و آموزش پزشكي؛ وزارت صنعت، معدن و تجارت؛ وزارت جهاد كشاورزي و سازمان جنگل‌ها؛ وزارت امور اقتصادي و دارايي؛ وزارت راه و شهرسازي؛ صدا و سيما؛ وزارت نيرو؛ وزارت دفاع؛ نيروي انتظامي؛ سازمان ملي استاندارد؛ سازمان انرژي اتمي ايران؛ وزارت ارتباطات و فناوري اطلاعات؛ سازمان بازرسي كل كشور؛ وزارت اطلاعات؛ وزارت دادگستري و بيمه مركزي. با اين حال اين ارگان‌ها پس از گذشت دو سال همچنان نتوانسته‌اند به اجراي اين قانون اداي وظيفه كنند تا جايي كه هفته گذشته، دادستان ديوان محاسبات كشور در نامه‌اي به كليه دستگاه‌هاي اجرايي خواستار ارايه توضيح درباره نحوه هزينه‌كرد اعتبارات مربوط به قانون هواي پاك با توجه به وضعيت آلودگي هواي كلانشهرها شد (ايسنا، دوشنبه 23 دي).

دليل اصلي آلودگي به نظر شما چيست؟

حدود يك‌چهارم پاسخ‌ها (27 درصد) به «خودروهاي بي‌كيفيت» ختم مي‌شود و كارخانه‌ها (19 درصد) در مقام دوم پاسخ‌ها قرار دارد. سه نفر از پاسخ‌دهندگان خود ارگان شهرداري را به عنوان عامل آلودگي هوا معرفي كرده‌ و گفته‌اند كه طراحي شهري غلط، خصوصا در دوره شهردار قبلي، راه‌هاي تنفسي شهر تهران را بسته است. «حمل و نقل عمومي نامناسب»، «بنزين بي‌كيفيت»، «شهرسازي نامناسب»، «فضاي سبز ناكافي» و البته «مديريت غلط شهري» به عنوان عوامل اصلي ايجاد آلودگي از سمت اين دانشجويان عنوان شده است. حسين، كارشناس ارشد آمايش سرزمين از دانشگاه تهران كه هم از روز هواي پاك مطلع است و هم قانون هواي پاك را مي‌داند، مي‌گويد: «به نظرم عدم تعادل فضايي در كشور و شهرهاي سرريز شده از جمعيت دليل اصلي اين وضعيت هستند.» او نسبت به وضعيت حمل و نقل عمومي انتقاد دارد و مي‌گويد: «ما هنوز فرهنگ ماشين‌دوست داريم. مثلا اگر يك مجتمع تجاري بخواهد به مشتريانش جايزه بدهد، ماشين جايزه مي‌دهند، نه دوچرخه، نه كتاب، نه بسته سفر.» او نسبت به وضعيت خودروها و بنزين انتقاد دارد و مي‌گويد كه در اين آلودگي حتي نمي‌توان دوچرخه‌سواري كرد. حسين تاكيد مي‌كند كه عدم استفاده از حمل و نقل عمومي، استفاده از سرويس‌هاي تاكسي خصوصي نيز متاسفانه به فرهنگي تبديل شده است كه چندان جالب نيست: «فرض كنيد من مي‌خواهم از دختري خواستگاري كنم، اول سنم را مي‌پرسند، بعد تحصيلاتم را، بعد اينكه خانه دارم، بعد اينكه ماشين دارم يا نه. فكرش هم خنده به لب مي‌آورد كه سر جلسه خواستگاري بپرسند آيا داماد دوچرخه دارد يا نه.»

«محمدصادق حسنوند»، رييس مركز تحقيقات آلودگي هوا، پيش از اين گفته بود كه بر اساس آخرين گزارش در سال ۱۳۹۷ مرگ سه هزار و ۴۴۷ نفر ۳۰ سال و بالاتر از آن در تهران به علت مواجهه با ذرات معلق كمتر از ۲.۵ ميكرون ثبت شده است. (ايرنا، 11 دي 1398) «محسني‌بند‌پي»، استاندار تهران، دوم دي هم در حاشيه نشست خبري سخنگوي دولت اعلام كرده بود كه 8/60 درصد از منابع آلاينده هواي تهران ناشي از منابع متحرك شامل انواع خودروها و موتوسيكلت‌هاست و از اين ميان، 33 درصد مربوط به خودروهاي ديزلي است (كاميون، اتوبوس و ميني‌بوس)، حدود 18 درصد سهم خودروهاي سواري بنزيني و 10 درصد هم ناشي از موتوسيكلت‌ است.

«بعد از اينكه مشكل تنفسي پيدا كردم، بله.»، «بله اما نفس كشيدن باهاش راحت نيست.»، «بله اما ماسك‌ها تقلبيه.»، «بله، حداقل ذرات معلق وارد ريه نمي‌شه.»، «بله، براي آلودگي كه فكر نكنم تاثيري داشته باشه و بيشتر براي بوي بد مي‌زنم.»، «بله تنفس سخت است اما چه فايده.»، «بله، وقتي آلودگي از 150 تا مي‌ره بالاتر.»، «بله اما واقعا اميدي به ماسك ندارم.» از ميان 30 نفر، فقط 9 نفر از ماسك استفاده مي‌كنند و 21 نفر باقي گفته‌اند كه حتي در آلوده‌ترين روزهاي سال هم از ماسك استفاده نمي‌كنند. سارا، دانشجوي ارشد حمل و نقل دانشگاه علم و صنعت از ماسك استفاده نمي‌كند و منتظر است تا از پايان‌نامه‌اش دفاع كند و به شيراز برگردد. وحيد، دانشجوي ارشد معماري دانشگاه تهران هم مي‌گويد كه استفاده از ماسك يك‌بار يا دوبار در سال معنا دارد، اما حالا كه تعداد روزهاي ناسالم افزايش پيدا كرده است، نمي‌خواهد هر روز از ماسك استفاده كند و ترجيح مي‌دهد از تهران برود اما ماسك نزند. آيا دانشجوياني كه در اواخر دهه دوم و دهه سوم از زندگي خود هستند، به روزهاي پاك تهران اميدي دارند؟ 26 نفر از اين 30 نفر پاسخ قاطعانه نه داده‌اند و 4 نفر باقي با اينكه گفته‌اند، آري، اما اين جواب مثبت را مشروط داده‌اند و شرط اصلي آنها تغيير اساسي در روال كاري مسوولاني است كه موظف به اجراي قانون هواي پاك هستند. ياسمين، 26 ساله و دانشجوي مكانيك دانشگاه اميركبير مي‌گويد كه نمي‌توان به‌طور قطع از بهبود وضعيت هواي آلوده در تهران قطع اميد كرد، اما اين روزها شهرهاي ديگري هم مثل اراك و همدان با آلودگي دست و پنجه نرم مي‌كنند و اين چندان تصور روشني از آينده را نشان نمي‌دهد. محمدرضا، دانشجوي دكتراي علوم اجتماعي دانشگاه تهران ريشه اين نااميدي را چنين توصيف مي‌كند: «بوي بد امسال اقلا منو نااميد كرد، هيچ‌ وقت تهران اينقدر بوي بد نمي‌داد. همين بوي بد نشان مي‌دهد كه با اقداماتي كه تا حالا انجام شده انتظار اميدواري نبايد داشت.»