سيل و بودجه سالانه
نعمت احمدي
سيل اخير واقعيت تلخ ديگري را برملا كرد، واقعيتي كه با دست بردن انسان در محيط زيست اطراف خود باعث طغيان محيط دست برده شده در آن مي‌شود. اوايل بهار امسال كه بارندگي‌ها از حد متعارف ساليان گذشته بالاتر رفت و در مناطقي از كشور ميزان بارندگي‌ها و زمان و شدت آن باعث طغيان و سيلابي شدن رودخانه‌ها شد، اين سيلاب‌ها در مسير خود خرابي‌هاي فراواني به بار آورد. تصاوير شناور شدن اتومبيل‌ها در سيل دروازه شيراز و كشته شدن تعدادي از هموطناني كه با تاسف در اين زمان در مسيل قرار گرفته بودند را فراموش نمي‌كنيم. سيل گرگان و عوامل آن هم از حضور فرمانده كل سپاه پاسداران در محل و دستور تخريب ديواري كه گفته مي‌شد مانع از حركت آب به سوي دريا مي‌شود در قاب تلويزيون همه ديديم. جداي از تخريب جنگل‌ها و تامين منافع كساني كه از قدرت و رانت برخوردار بودند و جنگل‌ها را نابود كردند، موضوع مهم ديگر دستكاري در طبيعت و تصرف مسيل يا تغيير مسيرهاي طبيعي بود. براي نمونه در اوايل فروردين‌ماه در ساوه، منطقه‌اي كه نگارنده سال‌هاست در آنجا به باغداري مشغولم ناگهان سيلي راه افتاد و چون طغيان روان‌آب‌ها شتاب و زور داشت وارد دشت شد و اراضي و باغات منطقه كه اتفاقا در گذشته محل عبور سيل‌ها نبودند با ساخت و سازهايي كه اداره راه در دو بخش احداث اتوبان ساوه - همدان و همچنين خط‌آهن غرب در منطقه انجام داده بودند، سيلاب‌هاي سرگردان روانه دشت شدند. طبيعت در گذر ايام با توجه به عوامل مختلف زيستگاه خود را ايجاد مي‌كند. كافي است زمان حركت در جاده‌ها و اتوبان‌ها به طبيعت اطراف جاده و اتوبان نگاه كنيد، با مسيل‌هاي كم‌عمق و سپس مسيل‌هاي عميق و رودخانه‌هاي خشك مواجه مي‌شويد كه طي قرن‌ها با توجه به بارش‌هايي كه با شدت و ضعف نازل مي‌شدند راه خود را به طرف درياها، درياچه‌ها و تالاب‌ها باز كرده‌اند. دست بردن در طبيعت يعني دگرگوني در بافت طبيعي اين مسيل‌ها - منطقه‌اي كه باغات نگارنده در آنجا واقع است در گذشته محل تردد گله‌هاي گراز وحشي بود كه آفت كشاورزي بودند. گله گرازها در فصول مختلف به كشت و كار حمله آورده و خرابي به بار مي‌آوردند. يكي از گرفتاري‌ها جلوگيري و برخورد با گله‌هاي گراز بود كه هميشه با ترس و هزينه همراه بود. با احداث اتوبان و شروع به فعاليت و تردد ماشين‌ها، پنداري در منطقه اصلا گرازي وجود نداشته و ندارد. تردد ماشين‌ها باعث كوچ گله‌هاي گراز به مناطق بالادستي اتوبان شد، اما هزينه ديگري بر منطقه بار كرد.
سازندگان اتوبان و خط‌آهن از قوانين طبيعي بارندگي‌ها كه در به وجود آوردن مسيل‌هاي كوچك و عميق و رودخانه‌هاي خشك شده بود، مطابق با طبيعت رفتار نكردند و تعداد پل‌ها از ميزان مسيل‌ها به مراتب كمتر است. وقتي با سالي پرباران مواجه مي‌شويم به علت انسداد مسيل‌هاي كوچك روان‌آب‌ها پشت خاكريز اتوبان گرفتار مي‌آيند و تا خروجي اولين مسيل عميق كه داراي پل و زيرگذر است، شرايط طبيعي زمين اطراف جاده‌ها را تغيير مي‌دهد، مهم‌تر اينكه سازندگان جاده به فكر بازسازي يا هدايت و راهنمايي روان‌آب‌ها به مسيل و مسير اصلي به علت خاكبرداري‌هاي پشت شانه‌هاي خاكي اتوبان و عدم تسطيح محل و تعيين مسير سيل‌ها خصوصا سيل‌هايي كه در توپوگرافي‌هاي اوليه نياز به احداث پل است، نيفتادند، اما انباشت روان‌آب‌هاي فصلي به هرصورت بايد مسير و محل گذري را پيدا كند. ناگهان اراضي زيردست با سيلاب‌هايي روبه‌رو مي‌شوند كه در طبيعت اين اراضي تعريف نشده‌اند. در ساليان گذشته خصوصا در 30 سال گذشته كه با چرخه خشكسالي روبه‌رو بوديم و بسياري از مالكان و متصرفان اطراف مسيل‌ها، مبادرت به تصرف مسيل‌ها كرده و با ساخت و ساز يا كشت و زرع و غرس درخت طبيعت واقعي را بر هم زده‌اند. اين مساله در زمان طغيان روان‌آب‌ها خسارات جبران‌ناپذيري باقي مي‌گذارد، دولت هم برنامه خاصي براي لايروبي رودخانه‌ها و مسيل‌ها ندارد. شركت مديريت آب اعلام كرده از ابتداي سال 1398 تنها هزار و چهارصد و چهل و چهار (1444 كيلومتر) رودخانه لايروبي شده است؛ البته اين ميزان از لايروبي برمي‌گردد به حوادث بهار امسال كه در چند استان كشور سيل ويراني به بار آورد، والا در سال گذشته بنا به اعلام همين شركت، يعني شركت مديريت آب كمتر از 350 كيلومتر لايروبي رودخانه‌ها در برنامه اين شركت بوده است.
برنامه لايروبي شركت مديريت آب از بهار امسال كه خسارات وارده چشمگير بود، سالانه حدود 2 هزار كيلومتر لايروبي در نظر گرفته شده است كه همين 2هزار كيلومتر بودجه‌اي حدود 000/000/000/500/3 (سه هزار و پانصد ميليارد) تومان اعتبار نياز دارد. بنا به گزارش شركت مديريت آب لايروبي هر كيلومتر رودخانه به يك ميليارد و هفتصد و پنجاه ميليون تومان نياز است؛ البته بايد در نظر گرفت، هزينه لايروبي رودخانه‌ها با يكديگر متفاوت است كه با توجه به پهنا و عمق رودخانه‌ها متغير است. يكي از استان‌هاي بادخيز كشور استان سيستان و بلوچستان است كه علاوه بر بادهاي 120 روزه، به علت خشكسالي‌هاي مكرر و گسترش بيابان‌ها با حركت ريگ‌هاي روان مواجه است كه باعث بسته شدن مسيل‌ها و رودخانه‌هاي خشك مي‌شود. ظاهرا ورود به دوره ترسالي يا دگرگوني در اوضاع جوي باعث نزول باران‌هايي شده كه در خاطره تاريخي مردم محل نمي‌گنجد؛ مثلا در سيستان و بلوچستان قبل از سيل اخير، حجم بارندگي در 17 ايستگاه هواشناسي از 100 ميليمتر تا 186 ميليمتر بوده، در حالي كه ميانگين سالانه بارندگي در سيستان بلوچستان براي يك‌سال زراعي يكصد ميليمتر است يا از اول مهرماه امسال در منطقه ساوه بيش از 260 ميليمتر باران نازل و سه نوبت برف باريده كه حجم برف از ميزان باران جداست، در حالي كه سال‌هاي گذشته در يك‌سال كمتر از 200 ميليمتر بارندگي داشتيم. با نگاهي به لايحه بودجه سنواتي مشخص مي‌شود كه رديفي در لايحه بودجه به عنوان – لايروبي – نداريم. در سيل اخير سيستان و بلوچستان به گفته آقاي غلام حيدر زورقي، رييس سازمان جهاد كشاورزي 613 ميليارد تومان تنها به بخش كشاورزي استان خسارت وارد شده است. مكان‌هايي كه در معرض خسارت بوده يا خسارت وارد شده از مزارع و باغات، قنوات جاده‌هاي دسترسي به مزارع، تاسيسات آب و خاك، دام و دامپروري‌ها، استخرهاي پرورش ماهي، تاسيسات شيلات، نهرهاي سنتي و كانال‌هاي آبياري بخشي از محل‌هاي ورود خسارت است. آقاي مرتضي رضايي، معاون امور توليدات دامي وزارت جهاد كشاورزي از حدود يك ميليون راس دام كه تحت تاثير سيلاب قرار گرفته و بعضا علوفه و محل نگهداري آنها از بين رفته ياد كرده است. وقتي وسعت سيل به 137 روستا گسترش يافته و هم‌اكنون راه ارتباطي با 40 روستا قطع است، بعدا متوجه عمق فاجعه و ميزان خسارات وارده خواهيم شد. طبيعت را در معرض آسيب قرار داده‌ايم، در طبيعت دست برده‌ايم، با ساخت و سازهاي بعضا غيراستاندارد و ايجاد دگرگوني در طبيعت، اين مادر مهربان را به خشم آورده‌ايم. با طبيعت مهربان باشيم و زماني‌كه برنامه ساخت و ساز در دامن طبيعت داريم به اين مهم توجه كنيم كه ساختار و سازمان طبيعت را دگرگون نكنيم كه وقتي به خشم آمد نمي‌توان از اين خشم فرار كرد. علاوه بر تصرف حاشيه رودخانه‌ها و بستر مسيل‌ها، با افزودن خاك و نخاله و ساخت و سازها به حريم رودخانه‌ها و مسيل‌ها تجاوز كرديم، حال كه لايحه بودجه در دستور كار مجلس است و تجربه تلخ سيلاب‌هاي بهار و پاييز امسال را در خاطره داريم، رديف اعتباري لايروبي رودخانه‌ها و مسيل‌ها در كدام تبصره هزينه‌ها تعريف مي‌شود.