مصائب اهواز

چرا اهواز پس از هر بارندگي شديد دچار آبگرفتگي مي‌شود؟

روز چهارشنبه دوم بهمن براي سخنراني در يك سمينار سيلاب در اهواز در مورد مديريت بحران سيلاب خوزستان (در بهار98) دعوت شدم و در همان روز فرصت چند ساعته براي بازديد از بخش‌هايي از مناطق مختلف محدوده مركزي شهر اهواز به ويژه محله‌هاي كيانپارس، بازار، نادري و نيوسايد يافتم. جالب آن است كه تنها محله‌اي از اهواز كه بر اساس مشاهده خودم در ارديبهشت 98 و در بازديد اخير بهمن 98 دچار آبگرفتگي نمي‌شود همين محله نيوسايد است كه در آن خانه‌هاي سازمان شركت نفت ساخته شده است. اين محله داراي سامانه زهكشي و گردآوري آب‌هاي سطحي كاملي است و در بسياري از جاهاي اهواز عملا مشاهده مي‌شود كه هر زمين نسبتا صافي كه قابل ساخت خانه بوده، مورد استفاده قرار گرفته و محلات جديدي در آن احداث شده‌اند و عملا كسي فكر نكرده كه اين شهر در كنار و در ساحل مهم‌ترين رودخانه ايران احداث شده است. اهواز سيستم دفع آب‌هاي سطحي ندارد، مسيل‌هاي اصلي شهر شامل رودخانه كارون و شاخه جنوبي آن كه از ميان شهرستان كارون (كوت عبدالله) عبور مي‌كند، لايروبي نشده و ضمنا مسيل‌ها در حين عبور از شهر بتون‌ريزي و عملا غيرقابل نفوذ شده‌اند. در اين وضع است كه با يك بارندگي محدود خيابان‌ها مملو از آب باران و سيلاب ناشي از آن مي‌شود. با بارش ۱۰ ميليمتري باران شبكه دفع فاضلاب اهواز دچار مشكل مي‌شود، اين شبكه تنها براي دفع فاضلاب تعبيه شده و گنجايش دفع آب‌هاي سطحي را ندارد. اهواز دوهزار و ۴۰۰ كيلومتر شبكه فاضلاب دارد كه هزار و صد كيلومتر آن فرسوده است. در سيلاب فروردين خوزستان كه از حدود ۸ فروردين با بالا آمدن آب پشت سدها و از ۱۳ فروردين با آبگرفتگي وسيع دشت سيلابي رودخانه‌هاي كرخه، دز، كارون و در نهايت رودخانه جراحي به وقوع پيوست...

علاوه بر منطقه وسيعي را در ناحيه دشت آزادگان، هويزه، تالاب هورالعظيم، رودكارون، جاده اهواز- آبادان و اهواز- بندر امام (در مجاورت تالاب شادگان)، خود شهر اهواز نيز دچار آبگرفتگي وسيع شد. به نحوي كه در دهه سوم فروردين، عملا دشت‌هاي سيلابي رودهاي كارون، كرخه و در شمال اهواز به هم پيوسته بود. در هفته آخر آذر ۹۸ مجددا سيل به اين استان بازگشت كه موجب آبگرفتگي گسترده در اهواز، آبادان و خرمشهر شد و تلفات جاني و خسارت مالي برجاي گذاشت. حريم رودخانه‌ها در استان خوزستان معناي خود را از دست داده است. پايين دست سدهاي بزرگ كارون و دز و كرخه را مردم با ساخت خانه، رستوران و هتل و ساير امكانات گردشگري يا كشاورزي و ساخت و سازهاي مختلف به تصرف درآورده‌اند. در خود شهر اهواز عملا در 11 ماه گذشته بعد از سيلاب فروردين، در قسمت آزاد‌سازي مسير رودخانه كارون و مديريت رودخانه و رفع معارض و لايروبي، كم‌كاري و سيعي مشاهده مي‌شود. بستر رودخانه كارون و شاخه جنوبي آن در كوت عبدالله و در بخش‌هايي از شهر اهواز با انواع مداخلات انساني مورد تاخت و تاز و تجاوز به حريم قرار گرفته و عملا بستر طبيعي از بين رفته است. تعيين حريم بستر رودخانه روش محاسبه مشخصي دارد. در كشور ما بايد پهناي سيل با دوره بازگشت ۲۵ ساله به عنوان بستر رودخانه تعيين شود. مجري يعني وزارت نيرو اين اختيار را دارد كه در مناطق شهري اين بستر را كمتر يا بيشتر تعيين كند. دو حريم كمي و كيفي هم برايش پيش‌بيني كرده است. دليل تعيين حريم بستر هم آن است كه كسي به آن تجاوز نكند و كار عمراني انجام نشود. از شواهد تغييرات اقليمي به هم ريختن الگوي اقليمي و بارندگي با ريتم متفاوت و رخدادهاي حدي (فرين‌ها) است. با چنين حوادثي مي‌توان انتظار داشت تا دوره‌هاي شديدتر و طولاني‌تر خشكسالي و همچنين بارندگي‌هاي شديد در فاصله‌هاي زماني و بازگشت‌هاي سريع‌تر در آينده نيز در كشور ما رخ دهد. در ايران كه متوسط بارش در سال‌هاي اخير همواره نگران‌كننده بوده و در 5 سال آبي قبل از سال آبي 98-97 بين 200 تا 250 ميليمتر در كشور در نوسان بوده، از اول تا 11 فروردين 98، 261 ميليمتر باران باريد. حجم اسمي مخزن سد كرخه 5.9 ميليارد مترمكعب است. مخزن سد دز آن 2.7 ميليارد مترمكعب گنجايش اسمي دارد. رود كارون به طول 950 كيلومتر پر آب‌ترين و بزرگ‌ترين رود ايران است و از شهر اهوار عبور مي‌كند. سد‌هاي مختلفي روي كارون احداث شده است. حجم اسمي مخازن اين سد‌ها بدين شرح است: سد گتوند 5 ميليارد مترمكعب، سد مسجدسليمان 2.6 ميليارد مترمكعب، سد شهيد عباسپور (كارون1) 3.1 ميليارد مترمكعب، سد كارون3، 2.9 ميليارد مترمكعب، سد كارون4، 2.2 ميليارد مترمكعب كه جمعا 15.8 ميليارد مترمكعب حجم آب مهار شده در سد‌هاي روي رودخانه كارون است. سد مارون با 1.2 ميليارد مترمكعب حجم مخزن روي رودخانه مارون در نزديكي شهر بهبهان احداث شده است. مجموع مخازن سدها در استان خوزستان ايران حدود 23.5 ميليارد مترمكعب (حدود نصف حجم اسمي مخازن سد‌هاي ايران) است كه حداقل سه بار در سال‌هاي آبي 98-97 و 99-98 (از اول مهر 98 تا 5 بهمن 98) در حالت سرريز قرار گرفته است. توجه شود كه سيلاب‌هاي اخير حجم گسترده‌اي از رسوبات را به مخزن سدهاي خوزستان آورد كه طي يازده ماه اخير هنوز فرصت لايروبي نيافته‌اند و مي‌توان انتظار داشت كه در بارندگي‌هاي چهار ماه آينده مخازن سدهاي خوزستان ظرفيت كمتري براي مهار سيلاب در مقايسه با چهارماه بهمن 97 تا ارديبهشت 98 داشته باشند. اين مساله نشان‌دهنده نكته با اهميتي براي مديريت كاهش ريسك و مديريت بحران سيلاب‌هاي پيش‌رو در اهواز و خوزستان است: آمادگي ما براي سيلاب خوزستان براي اسفند 98 و فروردين 99 بايد بيشتر از آمادگي ما براي ماه‌هاي مشابه در سال قبل باشد.

ضمنا مردم در شهر اهواز به سيلاب و آبگرفتگي به صورت پديده‌اي مكرر در يك‌سال گرفتار شده‌اند. اين مساله نشان مي‌دهد كه مديريت آب و فاضلاب در اين شهر بايد با سرعت و جديت براي ساخت سامانه جمع‌آوري و هدايت آب‌هاي سطحي و مديريت كاهش ريسك سيلاب با استفاده از داده‌هاي واقعي و پايش‌هاي ميداني به سرعت انجام شود.