هنوز خاطره نجات لاك‌پشت‌هاي پوزه‌عقابي و تلاش «بيژن فرهنگ دره‌شوري» در منطقه آزاد قشم در ذهن‌ها جاري است. اما درست در همان زمان كه اتفاقاتي در ساحل «مكسر» افتاد و دادستان وارد عمل شد تا اين ساحل زيبا را نجات دهد تجربه‌اي مشابه يعني توليد ميگو در جزيره قشم اين جزيره را در معرض خطر اخراج از يونسكو و فهرست جهاني قرار داده است .
محمدشريف رنجبر، رييس پارك زيست فناوري خليج فارس در جزيره قشم به «اعتماد» مي‌گويد:«جزيره قشم به عنوان منطقه آزاد و منطقه ويژه اقتصادي شناخته شده و زير نظر شوراي عالي مناطق آزاد به رياست آقاي مهندس حميدرضا مومني كه رييس هيات مديره و مديرعامل سازمان منطقه آزاد قشم هستند، اداره مي‌شود. تعدادي از وزراي مهم و كليدي دولت در حال حاضر عضو شوراي عالي مناطق آزاد هستند. اين شورا دبيرخانه‌اي در تهران دارد و دبير شوراي عالي مناطق آزاد از طريق همين دبيرخانه انتخاب مي‌شود. اما دبير شوراي عالي مناطق آزاد است كه مديران عامل را براي كل مناطق آزاد كشور پيشنهاد مي‌كند. در گذشته حكم مديرعامل مناطق آزاد توسط رييس‌جمهور امضا مي‌شد اما در حال حاضر اين حكم توسط مشاور رييس‌جمهور و دبير شوراي‌عالي مناطق آزاد تجاري، صنعتي و ويژه اقتصادي اعلام مي‌شود كه تفويض اختيار از جانب رياست‌جمهوري است. بنابراين مديرعامل منطقه آزاد طبق آنچه قانون مقرر كرده بايد فعاليت‌هايي را در جزيره انجام دهد.»
حدود ۲۵ سال پيش(۱۹۹2ميلادي) طرحي با عنوان طرح جامع و توسط يك شركت مهندس مشاور سوئدي به نام سوئكو(SWECO) تهيه شد.
حدود 3 سال پيش سازمان منطقه آزاد تصميم گرفت كه اين طرح جامع بازنگري شود و اين مهم با همكاري تيم‌هاي تخصصي از طرف آژانس همكاري‌هاي بين‌المللي ژاپن- جايكا (JICA) به انجام رسيد و سرانجام طرح جامع بازنگري شد.
سيدمحمدهاشم داخته، مدير محيط زيست سازمان منطقه آزاد قشم به «اعتماد» توضيح مي‌دهد:«طرح جامع گردشگري جزيره را شركت KPMG يكي از بزرگ‌ترين شركت‌هاي خدماتي انجام داده و براي ژئوپارك هم سازمان منطقه آزاد قشم، طرح جامع را در اختيار دارد. اما ارگان‌هاي خارج از منطقه آزاد مثل منابع طبيعي يا محيط زيست، بعيد است كه به اطلاعات طرح جامع دسترسي داشته و آن را مطالعه كرده باشند. هدف از ارايه طرح جامع منطقه آزاد قشم، تدارك چارچوب كلي و راهكارهاي توسعه جزيره قشم است كه توسط منطقه آزاد قشم و ساير دست‌اندركاران سهيم در زمينه‌هاي مختلف توسعه مورد استفاده قرار مي‌گيرد. از ابتدا نيز تاكيد شده كه طرح جامع چارچوبي براي توسعه تعيين خواهد كرد كه قابل انعطاف بوده و مشوق تحولات بعدي است. در نتيجه جزيره قشم مي‌تواند با كمك اين طرح جامع ويژه و قابل انعطاف و البته با شناخت اولويت‌هاي راهبردي توسعه تاسيسات زيربنايي، توانايي‌هايش را از صورت بالقوه به صورت بالفعل دربياورد.»
دوگانگي‌ها با طرح جامع
داخته با اشاره به اﻋﻤﺎل مديريت يكپارچه و ايجاد رﺷﺪ اﻗﺘﺼﺎدي ﻣﻨﺎﺳﺐ به «اعتماد» مي‌گويد:«در برنامه پنجم توسعه در ماده (112) بند الف آن گفته شده كه ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺳﺎﻣﺎﻧﺪﻫﯽ ﻣﻨﺎﻃﻖ آزاد و ويژه اﻗﺘﺼﺎدي و ايفاي ﻧﻘﺶ ﻣﺆﺛﺮ آنها در ﺗﺤﻘﻖ اﻫﺪاف ﺳﻨﺪ چشم‌انداز 20 ساله نظام، اعمال مديريت يكپارﭼﻪ و ايجاد رشد اﻗﺘﺼﺎدي ﻣﻨﺎﺳﺐ در اين ﻣﻨﺎﻃﻖ، هم پيوندي و ﺗﻌﺎﻣﻞ اﺛﺮﮔﺬار اﻗﺘﺼﺎد ﻣﻠﯽ ﺑﺎ اﻗﺘﺼﺎد ﺟﻬﺎﻧﯽ و اراﺋﻪ اﻟﮕﻮي ﺗﻮﺳﻌﻪ ﻣﻠﯽ در ﺑﺨش‌هاي ﻣﺨﺘﻠﻒ: اﻟﻒ- مديران سازمان‌هاي مناطق آزاد ﺑﻪ ﻧﻤﺎيندﮔﯽ از ﻃﺮف دوﻟﺖ، ﺑﺎﻻﺗﺮين ﻣﻘﺎم ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﻮند و كليه وظايف، اختيارات و مسووليت‌هاي دستگاه‌هاي اجرايي دوﻟﺘﯽ ﻣﺴﺘﻘﺮ در اين مناطق ﺑﻪ اﺳﺘﺜﻨﺎي ﻧﻬﺎدﻫﺎي دﻓﺎﻋﯽ و امنيتي به عهده آنهاست. سازمان‌هاي ﻣﻨﺎﻃﻖ آزاد ﻣﻨﺤﺼﺮا ﺑﺮ اﺳﺎس ﻗﺎﻧﻮن ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ اداره ﻣﻨﺎﻃﻖ آزاد ﺗﺠﺎري-صنعتي و اصلاحات بعدي آن و قانون كار اداره مي‌شوند كه البته اين ماده ۲ تبصره هم دارد. اما در برنامه ششم توسعه جزو قانون احكام دايمي برنامه‌هاي توسعه كشور قرار گرفته يعني همين ماده بند الف با همين جزييات در ماده (65) احكام دايمي برنامه‌هاي توسعه كشور مطرح شده است. اما بسياري از ارگان‌هاي دولتي نظير سازمان حفاظت محيط زيست بعضا برداشت ديگري از اين قانون دارند كه همين مساله باعث دوگانگي مديريتي در جزيره قشم شده است.»
محمدشريف رنجبر، رييس پارك زيست فناوري خليج فارس در جزيره قشم و استاد دانشگاه هرمزگان نيز مي‌گويد:«در طرح جامع مشخص شده كه كجاي جزيره فعاليت صنعتي انجام شود، كجا توريستي باشد، بيمارستان و فرودگاه و اسكله در كدام نقطه باشند، كشاورزي به چه صورت باشد و صنايع شيلاتي به چه شكل انجام شود. طرح جامع قشم، طرح خوبي است بالاخره تعداد زيادي از كارشناسان روي آن فكر كرده‌اند و طرح خوبي نوشته شده كه از آن به عنوان يك طرح بالادستي ياد مي‌شود. ضمن اينكه در جزيره قشم، اداره‌اي با نام مديريت ژئوپارك وجود دارد كه اين اداره هم براي خود طرح‌هايي دارد. در حقيقت ادارات و بخش‌هاي مختلفي در جزيره فعال هستند كه هر كدام مسووليت انجام يك بخش از كار به آنها محول شده اما سوال اين است كه وقتي طرح جامع به عنوان طرح بالادستي وجود دارد و مسووليت اجراي آن هم با مديرعامل سازمان منطقه آزاد و هيات مديره منطقه آزاد قشم هست چرا همچنان شاهد دوگانگي‌هايي ميان برخي ادارات دولتي با سازمان منطقه آزاد قشم هستيم در حالي كه سازمان منطقه آزاد، مسوول تطبيق طرح‌هاي توسعه‌اي با طرح جامع جزيره است.»
اين استاد دانشگاه كه خود سال‌هاست ساكن قشم است و از همان ابتدا نيز در پروژه شكل‌گيري ژئوپارك نقش داشته، مي‌افزايد:«زماني كه براي طرح‌ها از ادارات كل استان يا تهران مجوز صادر مي‌شود، زمين را هم از منابع طبيعي خريداري مي‌كنند، چه تضميني وجود دارد كه به محض آغاز به كار به دليل ناسازگاري با طرح جامع يا ناسازگاري با مسائل اجتماعي و فرهنگي يا برنامه‌هاي اداره ژئوپارك با مشكل مواجه نشود.»
رنجبر در ادامه صحبت‌هايش به اين نكته هم اشاره مي‌كند:«من صحبتم با شخص رييس‌جمهور محترم است و معتقدم كه بالاخره بايد تكليف خودمان را با مناطق آزاد مشخص كنيم. نگاه من به عنوان يك شهروند از قشم اين است كه دولت منطقه آزاد را بايد جدي بگيرد. رييس‌جمهور محترم بايد در اجرا، تكليف منطقه آزاد را با ادارات دولتي مشخص كند تا مديريت در منطقه آزاد يكپارچه شود.»
مردم محلي از مزارع پرورش ميگو راضي هستند؟
مجيد غضنفري، مجري كارشناس تلويزيون، راديو و مستندساز كه به تازگي بازديدي از جزيره قشم و سايت پرورش ميگو داشته در اين رابطه به «اعتماد» مي‌گويد:«از زماني كه وارد قشم شدم، سوال از مردم عادي را آغاز كردم. تقريبا همه كساني كه از آنها سوال پرسيدم از اتفاقي كه در مورد سايت پرورش ميگو افتاده، مطلع بودند. جالب بود كه وقتي درباره كليات هم مي‌پرسيدم اغلب مطلع بودند. اما نگراني غالب افرادي كه از آنها سوال پرسيدم، حذف شدن ژئوپارك از يونسكو بود. وقتي با مردم محلي نزديك به سايت صحبت كردم، آنها هم اطلاعات خوبي از وضعيت زمين‌شناسي و محيط زيست منطقه داشتند به عنوان مثال اغلب مطرح مي‌كردند كه اين سايت و سايت‌هاي مشابه مي‌تواند روي ساختار گنبد نمكي اثر بگذارد يا روي آب‌هاي زيرزميني اثرگذار باشد يا اينكه حتي بازديد گردشگر را كم كند كه اين مورد آخر به دليل تاثير بر جذب گردشگر و معيشت مردم محلي برايشان واقعا دغدغه‌اي جدي بود.»
مجيد غضنفري به عنوان يك كنشگر محيط زيست، گردشگري مي‌گويد:«مردم روستاهاي نزديك اين سايت مثل روستاي كاني هم با وجود اينكه نمي‌خواستند، نامشان ذكر شود اما اغلب ناراضي بودند حتي من آنجا از يكي، دو نفر از سالخورده‌ها هم سوال كردم. متاسفانه خيلي‌ها از سايت‌هاي پرورش ميگو دل‌خوشي نداشتند چراكه اين مورد خاص تنها سايتي نيست كه در آن منطقه فعال است و صحبت‌ها اغلب حاكي از اين بود كه پرورش ميگو چه به لحاظ كيفيت آب، چه به لحاظ بحث كشاورزي و بو و... براي مردم ثمره خوبي نداشته است. يك بحث هم كه مشكل داشتند، موضوع انتقال آب بود چراكه مي‌گفتند، انتقال آب از ساحل توسط لوله‌كشي و تركيب آن با آب مناطق مركزي و آب‌هاي زيرزميني داخل غار و گنبد نمكي مي‌تواند در بلندمدت منجر به نشست شود. در مجموع ديدم كه اين سايت‌ها بخش زيادي از جزيره را اشغال كرده‌اند و البته نمونه‌هاي مختلفي را هم شامل مي‌شوند. مردم نسبت به بعضي فعاليت‌هايي مثل اسكله‌سازي كه برخي نهادها انجام داده‌اند، نظرشان مثبت بود اما در مورد سرمايه‌گذاراني كه آمده‌اند و سرمايه‌گذاري مي‌كنند، اغلب ديد مثبتي نداشتند چراكه مي‌گفتند اين سرمايه‌گذاران قول‌هاي زيادي براي همكاري به ما مي‌دهند اما در آخر وقتي كارشان روي غلتك مي‌افتد نه تنها ما را فراموش مي‌كنند بلكه حتي ما بايد جوابگوي آسيب‌ها و زيان‌هايي كه به طبيعت زده‌اند، باشيم.»
او در توضيح ديدگاه‌هاي خود مي‌افزايد:«حتي در بحث معيشت محلي هم برخي نظرشان اين بود كه از مردم محلي استفاده نمي‌شود و بيش‌تر كارگرهايي كه براي كار در سايت‌ها مي‌آيند از سيستان و بلوچستان هستند. البته اين هم به من گفته شد كه برخي از مردم محلي با اين سرمايه‌گذارها همراه هستند اما من به شخصه كسي را نديدم كه ديد مثبتي به اين موضوع داشته باشد. ضمنا صحبت‌هايي كه با شبكه ملي داشتم، اين برداشت را برايم ايجاد كرد كه آنها هم نظر مساعدي ندارند.»
در عين حال نامه‌اي هم به دست «اعتماد» رسيده كه در آن حدود ۳۰ نفر از اهالي روستاي كاني در بهمن ماه سال ۱۳۹۸ متني به اين مضمون را امضا كرده‌اند:«در سالي كه توسط مقام معظم رهبري مدظله العالي به نام سال رونق توليد مزين شده با توجه به شبهات مطرح شده و ايجاد سوالاتي در افكار عمومي از زحمات مسوولان محترم دولتي و قضايي استاندار و فرماندار و دادستان محترم و ساير مقامات و مديركل‌هاي محترم كه صادقانه دغدغه مردم را ديده‌اند و جهت رفع آن و بررسي موضوع در منطقه حاضر شده‌اند، كمال تقدير و تشكر را داريم و به عنوان اهالي روستاي كاني حمايت خود را از سرمايه‌گذاران پرورش ميگو اعلام و حاضريم هر گونه كمكي را تا بهره‌برداري و موفقيت كامل اين پروژه‌ها دريغ نورزيم».
پتانسيل‌هاي شوراي عالي ارزيابي محيط زيست در منطقه آزاد قشم
داخته در مورد بحث خبرساز پرورش ميگو به «اعتماد» گفت:«اين خبر را بايد از دو جنبه مدنظر قرار داد: نخست موضوع پرورش ميگو و دوم بحث مرتبط با ژئوپارك. ضمن اينكه ارتباط، وسعت، حجم و اندازه بين پروژه‌هاي قشم و استان آن طور كه بايد مشخص نيست. در اين ميان خيلي‌ها هم به اشتباه بسياري از پروژه‌ها را يكي تصور مي‌كنند كه درست نيست.»
اين كارشناس ادامه داد:«مشكل درست جايي پيش مي‌آيد كه سرمايه‌گذار جهت دريافت مجوزهاي لازم به مراجع دولتي در مركز استان مراجعه مي‌كند و پس از دريافت تاييديه‌هاي اوليه نسبت به خريد زمين در جزيره از منابع طبيعي اقدام مي‌كند. عدم هماهنگي بين مراجع دولتي در مركز استان با سازمان منطقه آزاد قشم به عنوان ارگان مسوول و متولي اجراي طرح جامع جزيره قشم موجب اخلال در روند توسعه در جزيره مي‌شود. از سوي ديگر با توجه به افزايش تقاضا جهت احداث مزارع پرورش ميگو در استان و رقابت زياد سرمايه‌گذاران از يك سو و سازمان‌هاي متولي از سوي ديگر موجب شده بسياري از اظهارنظرها در اين رابطه به جاي اينكه مبناي كارشناسي و علمي داشته باشد متاسفانه غيركارشناسي، عجولانه و احساسي باشند. در همين راستا فضاي مجازي كه مي‌تواند بستري باشد براي رشد و بالندگي، محفلي براي اظهارنظرهاي غيركارشناسي و غيرفني شده است.»
او در جمع‌بندي مي‌گويد:«سازمان منطقه آزاد قشم درحوزه محيط زيست دو تيپ مشاور دارد، يك تيپ مشاور فعاليت‌هاي طبيعي هستند كه در آن نظرات كارشناسان اتحاديه جهاني حفاظت لحاظ مي‌شود و يك طرف هم مشاوران حوزه فعاليت‌هاي صنعتي هستند. با استناد به ماده (112) قانون برنامه پنجم و ماده (65) احكام دايمي توسعه كشور، شوراي عالي ارزيابي محيط زيست در قشم تشكيل شده و تمامي پروژه‌هاي پرورش ميگوي جزيره كه از سوي سازمان منطقه آزاد مجوز گرفته‌اند از مجراي شوراي عالي ارزيابي محيط زيست قشم عبور كرده‌اند.»
آن طور كه داخته مي‌گويد:«سازمان منطقه آزاد قشم با هدف توسعه پايدار جزيره و حفظ هر چه بهتر محيط زيست جزيره قشم، شوراي عالي ارزيابي محيط زيست را در سال 1390 راه‌اندازي كرد كه در آن از بهترين متخصصان كشور حضور دارند. اعضاي شوراي عالي ارزيابي محيط زيست جزيره قشم عبارتند از آقاي دكتر مجيد مخدوم، آقاي دكتر محمود شريعت، آقاي دكتر سيدعلي جوزي، آقاي دكتر محمدرضا شكري، آقاي دكتر افشين دانه‌كار، آقاي مهندس بهرام زهزاد، آقاي دكتر حميدرضا رضايي، آقاي دكتر فريدون عوفي، آقاي دكتر شريف رنجبر و آقاي دكتر عليرضا رحمتي كه همگي جزو افراد شناخته شده در اين حوزه هستند.»
او در ادامه مي‌افزايد:«يكي از نقاط قوت اين شورا در روش بررسي گزارشات مطالعات ارزيابي است كه در اين پروسه از سرمايه‌گذاران طرح‌ها خواسته مي‌شود از مهندسين مشاور داراي رتبه و صلاحيت مورد تاييد سازمان برنامه و بودجه كشور و سازمان حفاظت محيط زيست استفاده كنند و در جلسات فني كارشناسان و مشاوران آن سرمايه‌گذار تمامي نكات فني و علمي روز را در اجراي طرح‌ها مدنظر قرار دهند. در نتيجه با توجه به دانش و تجربه بالاي اعضاي اين شورا، راهكارهاي ارايه شده از سوي شوراي عالي ارزيابي محيط زيست قشم به متقاضيان اغلب جنبه كاربردي دارند.»
شريف رنجبر بر اين باور است:«در مطالعه‌اي كه توسط مهندس مشاور طرح جامع انجام شده، بيش‌ترين پتانسيل‌هاي قشم در قالب صنعت گردشگري و صنايع شيلاتي ديده شده. من هم 100درصد با پرورش ماهي، ميگو و صنايع شيلاتي موافق هستم چراكه پتانسيل جزيره قشم هستند و مي‌توانند اشتغال‌زايي و درآمد ايجاد كنند اما مشروط به اينكه ملاحظات زيست‌محيطي و مسائل علمي رعايت شود. در مورد پروژه‌هاي توسعه‌اي نظير اين مورد بايد ارزيابي زيست محيطي انجام شود و در مسائل كلان جزيره هم بايد ارزيابي استراتژيك انجام شود.»
اما يكي از سوالاتي كه در مورد مزارع پرورش ميگو در قشم مطرح مي‌شود، تاثيرات روند افزايشي تعداد اين سايت‌هاست. رنجبر در اين مورد مي‌گويد:«اينكه چند هكتار مزرعه پرورش ميگو بايد در جزيره قشم باشد را نمي‌شود بدون ارزيابي زيست محيطي استراتژيك(SEA) پاسخ داد. تك‌تك اين مزارع ارزيابي زيست محيطي را انجام مي‌دهند اما صنايع مختلف وقتي در كنار يكديگر قرار مي‌گيرند يا در همين مورد وقتي تعداد زيادي از يك صنعت(پرورش ميگو) كنار هم قرار مي‌گيرند، تاثيرات متفاوتي بر محيط زيست مي‌گذارند و اينجا وظيفه دستگاه بالادست است كه ارزيابي استراتژيك را انجام دهد و بر اساس اين ارزيابي راهكار ارايه دهد. بنابراين، اين تصميم‌گيري نهايي بهتر است كه توسط مديريت بالادستي كه از نظر من در جزيره مديريت طرح و برنامه سازمان منطقه آزاد قشم است و طرح جامع را هم در اختيار دارد، انجام شود. يكي از مشكلاتي كه در اين موضوع اخير مزرعه پرورش ميگو خودش را نشان داد عدم مراجعه به طرح جامع و استعلام از شوراي ارزيابي محيط زيست قشم و مديريت ژئوپارك بوده كه اين خود مديريت غيريكپارچه در قشم را نشان مي‌دهد.»
غرب جزيره و مشكلات آن
داخته مي‌گويد:«در حال حاضر عمده ژئوسايت‌هاي ژئوپارك قشم در غرب جزيره قرار دارند در نتيجه اين منطقه پتانسيل بالايي از منظر گردشگري و زمين‌شناسي دارد. پهنه‌هاي زيادي در اين قسمت از جزيره براي پرورش ميگو واگذار شده‌اند كه البته مجوز برخي از آنها از سوي مراجع استاني بدون هماهنگي با سازمان منطقه آزاد قشم صادر شده است. فراموش نكنيم كه پرورش ميگو يك فعاليت كشاورزي و سازگار با محيط زيست در مقايسه با پروژه‌هاي صنعتي غيركشاورزي است. البته اين موضوع زماني به توسعه پايدار در جزيره قشم كمك خواهد كرد كه پروژه‌ها با انجام مطالعات ارزيابي محيط زيستي و در قالب طرح جامع جزيره قشم اجرا شوند.
شريف رنجبر معتقد است كه علاوه بر گردشگري و صنايع دستي، صنايع دريايي هم مي‌توانند در اين بخش فعال شوند به طوري كه غير از پرورش ميگو مي‌تواند حتي پرورش جلبك يا پرورش ماهي در دريا اتفاق بيفتد كه اينها لزوما به خشكي مربوط نيستند. ضمن اينكه اين كار باعث مي‌شود سايت‌هاي مخصوص ژئوسايت و گردشگري هم حفظ شوند. او در جمع‌بندي مي‌گويد:«به همه اين كارها در طرح جامع پرداخته شده و اعتقاد شخصي من اين است كه ملاك طرح جامع جزيره و شوراي عالي ارزيابي محيط زيست قشم باشد چراكه طرح بالادستي بهتر و تيم مشاور قوي‌تر از آن نداريم.»
محمدشريف رنجبر، رييس پارك زيست فناوري خليج فارس در جزيره قشم:
در طرح جامع مشخص شده كه كجاي جزيره فعاليت صنعتي انجام شود، كجا توريستي باشد، بيمارستان و فرودگاه و اسكله در كدام نقطه باشند، كشاورزي به چه صورت باشد و صنايع شيلاتي به چه شكل انجام شود. طرح جامع قشم، طرح خوبي است بالاخره تعداد زيادي از كارشناسان روي آن فكر كرده‌اند.
سيدمحمدهاشم داخته، مدير محيط زيست سازمان منطقه آزاد قشم:
«در حال حاضر عمده ژئوسايت‌هاي ژئوپارك قشم در غرب جزيره قرار دارند در نتيجه اين منطقه پتانسيل بالايي از منظر گردشگري و زمين‌شناسي دارد. پهنه‌هاي زيادي در اين قسمت از جزيره براي پرورش ميگو واگذار شده‌اند كه البته مجوز برخي از آنها بدون هماهنگي با سازمان منطقه آزاد قشم صادر شده است.
مجيد غضنفري ،كنشگر محيط زيست، گردشگري:
نگراني غالب افرادي كه از آنها سوال پرسيدم، حذف شدن ژئوپارك از يونسكو بود. وقتي با مردم محلي نزديك به سايت صحبت كردم، آنها هم اطلاعات خوبي از وضعيت زمين‌شناسي و محيط زيست منطقه داشتند به عنوان مثال اغلب مطرح مي‌كردند كه اين سايت مي‌تواند روي ساختار گنبد نمكي اثر بگذارد.