زباله‌هاي دريايي يك چالش عمده هستند كه نه تنها اقيانوس‌ها و درياها بلكه حتي سواحل را هم تهديد مي‌كنند. متاسفانه ظرف سال‌هاي اخير راه‌حل آساني براي اين معضل ارايه نشده و اكثر ايده‌هاي مطرح شده هم به نتيجه‌اي كه بايد نرسيده‌اند در حالي كه دامنه مشكل روز به روز در حال گسترش است.
مشكل ناشي از زباله‌هاي دريايي و ساحلي، انسان‌ساز است و در اغلب نواحي ساحلي سرتاسر دنيا هم در حال گسترش است. اما بخش عمده تجمع زباله‌هاي دريايي به واسطه فقدان آگاهي و عدم آموزش‌هاي زيست‌محيطي در ميان عموم مردم است. از سوي ديگر مديريت ناكارآمد زباله‌هاي شهري در شهرهاي ساحلي نيز باعث تقويت اين مشكل شده است. جالب است كه برخلاف اينكه مقياس مشكل خيلي بزرگ است و در بعضي نواحي دنيا حتي باعث شده كه سواحل روي گردشگران بسته شوند اما همچنان داده‌هاي مستند خيلي كم و اكثرا ناقصي چه از نظر فراواني، چه از نظر تركيبات و چه حتي از نظر منابع اين زباله‌هاي دريايي موجود است و البته همين موضوع هم تجزيه و تحليل و تصميم‌گيري درست را سخت كرده. در اين گزارش كه بر اساس مصاحبه با ژاله سرافراز، كارشناس ارشد تنوع زيستي و حفاظت دريايي از دانشگاه گنت بلژيك(Ghent University) تنظيم شده به موضوع زباله‌هاي ساحلي شمال خليج فارس و شهر بندرعباس پرداخته و تلاش كرده‌ايم تا با ارايه نتايج حاصل از مطالعات علمي دست‌كم قدمي در حل اين معضل برداريم.
شاخص‌ترين زباله در درياها و سواحل
ژاله سرافراز درباره شاخص‌ترين زباله در درياها و سواحل مي‌گويد:«بررسي‌هايي كه در سواحل بندرعباس با كمك دانشجويان داوطلب رشته بيولوژي دريا انجام داديم، نشان داد كه مهم‌ترين آيتم موجود پلاستيك/ پلي‌استيرن هستند. ما جست‌وجو را در دو مقياس ۱۰۰ متري و ۱ كيلومتري براي رديابي زباله‌هايي در طيف‌هاي مختلف انجام داديم. يافته‌هاي ما نشان مي‌دهد كه گردشگري و فعاليت‌هاي تفريحي، مسوول بيش از ۹۰ درصد از توليد زباله در اين منطقه هستند. از سوي ديگر فعاليت‌هاي مربوط به صيادي و آبزي‌پروري را مي‌توان به عنوان دومين منبع توليد اين حجم از زباله در سواحل بندرعباس عنوان كرد و اين در حالي است كه ما زباله‌هاي مرتبط با ماهيگيري و آبزي‌پروري را در يك فاصله بعيد از مناطقي كه با فعاليت‌هاي گردشگري در ارتباط هستند، پيدا كرديم.»
اين محقق زيست‌شناسي دريا به «اعتماد» مي‌گويد:«پلاستيك نه تنها در اين منطقه بلكه در خيلي از اكوسيستم‌هاي ساحلي ديگر دنيا تبديل به يك چالش جدي شده است. زباله‌هاي پلاستيكي هم به شكل توده‌هاي انبوه و هم به شكل تكه‌هاي مجزا بسياري از محيط‌هاي دريايي را تهديد مي‌كند. در سال 2004 محققان دانشگاه پليموث در انگلستان به سرپرستي پروفسور ريچارد تامپسون نشان دادند كه قطعات پلاستيك‌هاي بسيار كوچك كه ميكروپلاستيك ناميده شده‌اند از دهه 60 ميلادي قرن گذشته در درياها و اقيانوس‌ها انباشته شده‌اند. در سال ۲۰۱۱ ميلادي محققي به نام اي‌ال آندرادي
(A.L. Andrady) بررسي‌اي را روي ميكروپلاستيك‌ها در محيط‌هاي دريايي انجام داد و آمار به شدت شوكه‌كننده‌اي را منتشر كرد كه جاي تعمق دارد؛ بر اساس آماري كه در سال ۲۰۱۵ ميلادي ارايه شد بايد گفت كه صنعت پلاستيك يك تجارت ۶۰۰ ميليارد دلاري در دنياست و هر ساله ۲۴۵ ميليون تن پلاستيك در سطح جهاني توليد مي‌شود. ميزان ورود زباله‌هاي دريايي با منشأ خشكي(از خشكي به دريا وارد شوند) بين 4.8 تا 12.7 ميليون تن در سال تخمين زده مي‌شود. بر اساس برآوردها در عصر حاضر 5.25 تريليون قطعه پلاستيك در اقيانوس‌ها وجود دارد. از اين مقدار 269هزار تن در سطح آب‌ها شناور هستند در حالي كه حدود 4 ميليارد ميكروفيبر پلاستيكي هم در اعماق درياها وجود دارد.»
او در عين حال به سرانه توليد و مصرف پلاستيك در جهان هم اشاره مي‌كند:«مصرف سرانه پلاستيك در اروپاي غربي و امريكاي شمالي به ۱۰۰كيلوگرم در سال مي‌رسد در حالي كه اين رقم در آسيا ۲۰ كيلوگرم است. آسيا حدود ۴۵ درصد توليد پلاستيك دنيا را دارد و در اين ميان چين به تنهايي يك‌چهارم توليد كل پلاستيك دنيا را به خود اختصاص داده است. ميزان پلاستيك‌هاي توليدي در ايران بيش از ۱۷۷هزار تن در سال تخمين زده شده كه اين رقم معادل ۵۰۰ تن در روز است و با اين آمار، ايران جزو ۱۰ كشور نخست پرمصرف ظروف يك بار مصرف پلاستيكي مي‌باشد.» سرافراز به «اعتماد» مي‌گويد:«ميزان زباله پلاستيكي توليدي در نيمكره شمالي خيلي بيشتر از نيمكره جنوبي است. عمق اين مشكل وقتي مشخص مي‌شود كه بدانيد زباله‌هاي پلاستيكي دردسرساز فقط آنهايي نيستند كه با چشم معمولي ديده مي‌شوند بلكه ما زباله‌هاي پلاستيكي خيلي ريزي داريم كه مي‌توانند توسط پستانداران درشت‌جثه اقيانوس‌ها و حتي ماهي‌ها خورده شده و به راحتي وارد زنجيره غذايي شوند و حتي بر سلامت ما انسان‌ها نيز اثر بگذارند.»
سرافراز مي‌افزايد:«زباله‌هاي دريايي مي‌توانند تهديدات فيزيكي، بيولوژيكي و شيميايي به اكوسيستم‌هاي ساحلي وارد كنند. از هم پاشيدن اكوسيستم‌ها از طريق نرم شدن، توليد اصطكاك و تكه شدن زيستگاه‌ها در نهايت به از بين رفتن زيستمندان بنتيك منطقه به خصوص مرجان‌ها منجر مي‌شود. همچنين به گير افتادن موجودات دريايي مانند ماهي‌ها، پرندگان، لاك‌پشت‌ها، پستانداران دريايي و بي‌مهرگان در باقيمانده پلاستيك‌ها مي‌توان اشاره كرد. آلاينده‌هاي شيميايي مي‌توانند از طريق پلاستيك‌ها به محيط سپس در چرخه‌هاي غذايي به موجودات ديگر دريايي و در نهايت به انسان‌ها منتقل شوند. زباله‌هاي دريايي اثرات منفي اقتصادي براي جوامع در ابعاد مختلف دارند.»
سرافراز مي‌افزايد:«هضم زباله‌هاي پلاستيكي تكه‌تكه شده يا به هم پيوسته مي‌تواند، عواقب كشنده‌اي براي بسياري از گونه‌هاي جانوري كه زندگي‌شان به دريا وابسته است، داشته باشد. مطالعات جامع براي سنجش كميت و پايش وضعيت سواحل در سرتاسر دنيا انجام شده اما متاسفانه داده‌هاي ما از وضعيت سواحل خودمان بسيار محدود است. ما در ارزيابي‌هايي كه در سواحل بندرعباس انجام داديم، تلاش كرديم كه روي اين مساله تاكيد داشته باشيم و دست‌كم ميزان و تركيب زباله‌هاي دريايي را در طول سواحل بندرعباس تعيين كنيم كه بر اين اساس بتوان به خاستگاه اصلي مشكل رسيد. داشتن اين داده‌ها به تصميم‌گيران كمك مي‌كند كه بتوانند در مقياس ملي جهت مقابله با مشكل زباله‌هاي دريايي اولويت‌بندي كنند.»
ماندگاري در طبيعت
ژاله سرافراز ضمن اشاره به گزارش جهاني پاك‌سازي سواحل كه در سال ۲۰۱۰ ارايه شد، مي‌گويد:«چرخه عمر مواد مختلف توسط سازمان حفاظت محيط زيست دريايي تعيين شده به عنوان مثال دستمال‌هاي كاغذي كه مصرف مي‌كنيم به زمان تجزيه ۲ تا ۴ هفته‌اي نياز دارند در حالي كه فرضا روزنامه ۶ هفته، طناب‌ها بين ۱ الي ۵ ماه، پوست مواد غذايي به ۱ الي ۵ ماه، جعبه‌هاي چوبي به ۱ الي ۳ سال، جوراب‌هاي پشمي به ۱ الي ۵ سال، كيسه‌هاي مواد غذايي پلاستيكي به ۱ الي ۲۰ سال، فنجان‌هاي پلاستيكي فومي به ۵۰ سال، قوطي‌هاي آلومينيومي به ۲۰۰ سال، پوشك‌هاي يك بار مصرف و بطري‌هاي پلاستيكي به ۴۵۰ سال و نخ‌هاي ماهيگيري به ۶۰۰ سال زمان نياز دارند كه تجزيه شوند.»
تاثير زباله بر موجودات زنده درياها
سرافراز همچنين در مورد تاثيرگذاري زباله‌ها بر موجودات زنده دريايي مي‌گويد:«در سال ۲۰۱۵ ميلادي تحقيقي انجام شد كه نشان داد حدود ۷۰۰ گونه از موجودات دريايي تحت تاثير منفي زباله‌هاي دريايي قرار مي‌گيرند. يكي از نگراني‌هاي جديد جامعه علمي توانايي گونه‌هاي مهاجم در استفاده از زباله‌هاي شناور به عنوان وسيله انتقال به محيط جديد است. از سوي ديگر تحقيقات نشان داده كه بيش از ۲۶۰ گونه از موجودات دريايي مانند لاك‌پشت، ماهي، پرنده، پستاندار و بي‌مهره دريايي يا توسط زباله‌ها گرفتار شده يا آنها را به نوعي مصرف كرده‌اند. بسياري از موجودات ساحل‌زي يا حتي ساكن اعماق از ابزارآلات ماهيگيري و تورهاي رها شده، آسيب فيزيكي جدي ديده‌اند. مصرف زباله به عنوان ماده غذايي هم در ميان حيوانات شايع است كه اغلب محدوديت تغذيه، زخم‌هاي گوارشي، گرسنگي بيش از حد به واسطه پر شدن دستگاه گوارش، محدوديت در شكار، كاهش شديد ميزان باروري و حتي مرگ‌هاي دردناك را در پي خواهد داشت.»
او خطرناك‌ترين زباله‌ها براي موجودات زنده را اين طور تشريح مي‌كند:«خطرناك‌ترين زباله‌ها براي حيات موجودات عبارتند از: كيسه‌هاي كاغذي يا پلاستيكي، سرپوش‌ها(سربطري)، درب‌هاي فلزي، پارچه‌ها، كفش، ظروف بسته‌بندي، وسايل نوك تيز، حلقه‌هاي لاستيكي و پلاستيكي، ني‌هاي نوشيدني، ابزار ماهيگيري مثل تله‌ها، طعمه‌هاي پلاستيكي براي فريفتن شكار، تورها، ميله‌ها و صفحه‌هاي پلاستيكي، تسمه‌هاي فلزي يا چرمي و فيلتر سيگار.»
پروژه پايلوت بندرعباس
ژاله سرافراز كه نويسنده ارشد مقاله «ارزيابي اوليه ميزان تراكم و تركيب زباله‌هاي ساحلي دريايي در شمال خليج فارس، بندرعباس» است، برنامه تحقيقاتي خود و همكارانش را اين طور براي «اعتماد» تشريح مي‌كند:«كاري كه ما در سواحل بندرعباس انجام داديم يك پروژه پايلوت بود كه در آن اصل هدف ما تعيين يك سري كميت‌ها بود. ما از تعريف برنامه محيط زيست سازمان ملل(UNEP) كه در سال ۲۰۰۹ ميلادي براي مشخص كردن زباله‌هاي دريايي بيان شده براي تشخيص استفاده كرديم. در اين تعريف گفته شده كه زباله دريايي هر ماده زائد جامد توليدي يا فرآوري شده است كه به صورت اتفاقي يا آزادانه به درياها راه پيدا كرده. كميسيون اسپار(OSPAR Commission) كه در اصل با هدف حفاظت از محيط زيست دريايي شمال و شرق اقيانوس اطلس راه‌اندازي شده يك روش استاندارد را براي پايش زباله‌هاي دريايي و ساحلي معرفي كرده كه به آن پروژه پايلوت اسپار گفته مي‌شود. ما هم از همين روش استاندارد براي جمع‌آوري نمونه‌ها استفاده و داده‌ها را تجزيه و تحليل كرديم.»
سرافراز همچنين مي‌گويد:«اين پروژه تحقيقاتي با همكاري دانشجويان داوطلب دانشگاه بندرعباس انجام شده، يافته‌هاي ما در بندرعباس نشان داد كه ميانگين زباله‌هاي عادي اين شهر ۳۳۵ تن به صورت روزانه است. از مجموع ۴۶۵ زباله مختلف كه در اندازه‌ها و ابعاد گوناگون از ۱۰۰ متري ساحل جمع‌آوري شده، بيشترين نسبت را زباله‌هاي پلاستيكي به خود اختصاص داده‌اند به طوري كه بيش از ۸۰ درصد اين مواد، زباله‌هاي پلاستيكي بوده و زباله‌هاي از جنس كاغذ و چوب به ترتيب رتبه دوم و سوم را داشته‌اند. موادي هم كه بيشتر در نمونه‌برداري‌ها پيدا كرديم، عبارتند از : درپوش‌هاي بطري، انواع بطري، پاكت شيريني و آب‌نبات و چيپس، كيسه‌هاي پلاستيكي كوچك مانند كيسه‌هاي فريزر، كيف‌هاي خريد، ته‌مانده سيگار، تكه‌هاي پلاستيك و پلي‌استيرن، ساير آيتم‌هاي كاغذي، چوبي، ريسمان و طناب، اسباب‌بازي‌ها، كارد و چنگال و سيني و بشقاب، تكه‌هاي پلاستيكي كوچك‌تر از ۵۰ سانتي‌متر، ظرف‌هاي مخصوص غذا، لباس و اسباب و اثاثيه منزل.»
سرافراز در عين حال اشاره مي‌كند كه بر اساس تحقيقات انجام شده در يك مسير ۶ كيلومتري به‌طور متوسط تراكم زباله ۴.۵ مورد زباله به ازاي هر يك متر است. ضمن اينكه او منشأ اين آلودگي‌ها را جز گردشگري، فعاليت‌هاي مربوط به صيد و صيادي، آبزي‌پروري، فعاليت‌هاي مربوط به كشتيراني و زباله‌هاي مربوط به فاضلاب‌هاي بهداشتي عنوان مي‌كند و مي‌گويد:«منشأ حدود ۹۴ درصد تمامي اين زباله‌ها كساني هستند كه به نوعي از سواحل استفاده مي‌كنند در حالي كه فعاليت‌هاي صيادي و آبزي‌پروري تنها حدود ۲ درصد از اين سهم را برعهده دارند، منظور از استفاده‌كنندگان از سواحل Beach goers مردم محلي و بومي هم هستند. در مجموع نمي‌توان سهم مردم بومي و غيربومي را در اين تحقيق مشخص كرد.»
آيا راهكاري وجود دارد؟
سرافراز در جمع‌بندي صحبت‌هايش مي‌گويد: «اقداماتي مانند افزايش آگاهي عمومي مردم نسبت به كاركرد اكوسيستم ساحل به عنوان زيستگاه موجودات زنده، فشار به مسوولان شهري براي اقدام عاجل در پاك‌سازي سواحل از طريق تهيه ماشين‌آلات مكانيزه مخصوص پاك‌سازي سواحل به صورت روزانه و هفتگي، مشورت با متخصصين بوم‌شناسي و معماري شهري در مورد اثرات پايدار هر گونه تغيير فيزيكي در سواحل مانند ايجاد سد و ديواره‌هاي سنگي، احداث جاده‌هاي ساحلي و مسير عبور خودرو، نصب سطل‌هاي زباله مناسب خطوط ساحلي و به طور كلي اتخاذ سياست‌هاي شهري مناسب در جهت حفظ سواحل بندرعباس در درازمدت سواحل پاك را به اين شهر باز خواهد گرداند. تنها راهكاري كه امروز براي مقابله با زباله‌هاي دريايي پيشنهاد شده، كاهش ساليانه ورود مواد پلاستيكي به درياست. درست است كه جمع‌آوري تورهاي سرگردان و زباله‌هايي كه در سطح درياها و رودخانه‌ها هستند در مقياس كوچك هزينه‌بر است اما به واقع قابل اجرا و موثر خواهد بود. مطالبه سواحل پاكيزه، چشم‌نواز و پويا از نظر بيولوژيكي و قابل استفاده براي تمام اقشار جامعه در شهرهاي ساحلي مي‌تواند، مطالبه اصلي مردم از مسوولان در شهري مانند بندرعباس و عنصري مهم در حفظ سلامت روان و شادابي شهروندان باشد. ضمن اينكه تشويق دانشجويان علوم دريايي به مطالعه نحوه توزيع زباله‌هاي دريايي- ساحلي در شمال و جنوب كشور، پايش منظم آب‌هاي ساحلي و بررسي اثرات زباله‌هاي دريايي به طور ويژه در چرخه غذايي اكوسيستم‌هاي آبي شمال و جنوب كشور بايد اولويت‌هاي تحقيقات مرتبط با علوم دريايي نه تنها در بندرعباس بلكه در ساير شهرهاي ساحلي كشورمان باشد.»
افزايش آگاهي عمومي مردم نسبت به كاركرد اكوسيستم ساحل به عنوان زيستگاه موجودات زنده، فشار به مسوولان شهري براي اقدام عاجل در پاك‌سازي سواحل از طريق تهيه ماشين‌آلات مكانيزه مخصوص پاك‌سازي سواحل به صورت روزانه و هفتگي، مشورت با متخصصين بوم‌شناسي و معماري شهري مي‌تواند موثر واقع شود