آيا سفر همزمان دو وزير خارجه اروپايي به تهران پيام ويژه‌اي داشت؟
پيام‌هاي تازه يا تكرار مكررات
شهاب شهسواري
وزير خارجه اتريش روز گذشته در تهران با محمدجواد ظريف، وزير امورخارجه كشورمان گفت‌وگو كرد. دو دور گفت‌وگوي الكساندر شالنبرگ با ظريف و ديدار او با حسن روحاني، رييس‌جمهور اسلامي ايران كمتر از 24 ساعت بعد از مذاكرات استف بولك، وزير خارجه هلند انجام شد كه روز شنبه در ادامه تور غرب آسياي خوب، بعد از سفر به اردن، امارات متحده عربي و عربستان سعودي به تهران آمده بود. سفر دو وزير خارجه اروپايي به تهران در شرايطي انجام مي‌شود كه فضاي رابطه ميان تهران و شركاي اروپايي‌اش به ويژه 3 كشور طرف برجام يعني بريتانيا، فرانسه و آلمان چندان گرم نيست و از 40 روز پيش در بيانيه‌اي اعلام كردند كه فرآيند حل اختلاف برجام را در واكنش به كاهش اجراي تعهدات ايران كليد زده‌اند. اين اقدام 3 كشور اروپايي با واكنش بسيار منفي تهران مواجه شد كه نزديك به دو سال است نسبت به بي‌توجهي اروپايي‌ها به اجراي تعهدات‌شان بر اساس برجام اعتراض دارد. سفر وزراي خارجه اتريش و هلند به تهران، گمانه‌زني‌ها نسبت به آمادگي اروپا براي اقدام عملي جهت اجراي تعهداتش در چارچوب برجام را بيشتر كرد به ويژه كه وزير خارجه اتريش پيش از سفر به تهران خود را حامل «پيام اروپا» معرفي كرده بود. گمانه‌زني‌ها در مورد اولين تراكنش سازوكار مالي اينستكس، كه شنيده مي‌شود به زودي قرار است انجام شود، از جمله موضوعاتي بود كه احتمال مطرح شدن آن در مذاكرات ظريف با همتايان اروپايي‌اش در تهران مطرح شد. اما گزارش رسمي از جزييات گفت‌وگوهاي دوجانبه وزير خارجه ايران با همتايان هلندي و اتريشي خود از ابتكاري تازه يا راهكاري جدي براي گشايش مسائل موجود خبر نمي‌دهند.
پيام اروپا
الكساندر شالنبرگ، وزير خارجه اتريش چهارشنبه هفته گذشته بعد از ديدار با همتاي آلماني خود در جمع خبرنگاران گفته بود كه قرار است در سفرش به تهران «پيام اروپا» را به تهران برساند. كسي از جزييات اين پيام خبري ندارد حتي شالنبرگ نگفته است كه آيا به نمايندگي از اتحاديه اروپا و 3 كشور اروپايي باقي مانده در برجام به تهران سفر مي‌كند يا اينكه دستوركار سفرش مسائل دوجانبه و تكرار پيام‌هاي علني پيشين اروپا در مورد حفظ برجام است. به رغم دو دور مذاكره محمدجواد ظريف، وزير امورخارجه ايران با شالنبرگ، وزارت خارجه هم چندان در مورد جزييات مذاكرات شالنبرگ در تهران اطلاع‌رساني نكرد اما به نظر مي‌رسد كه بخشي از گفت‌وگوهاي وزير خارجه اتريش و يك روز پيش از آن هلند به دو موضوع برجام و امنيت در منطقه اختصاص داشته است. وزير خارجه اتريش پيش از سفر به تهران گفته بود كه اروپايي‌ها متعهد به حفظ برجام هستند، موضعي كه از سوي رييس سياست خارجي اروپا و ديگر مقام‌هاي اروپايي حتي 3 وزير خارجه امضا كننده بيانيه درخواست مكانيسم حل اختلاف هم تكرار شده است. اگر شالنبرگ، وزير خارجه يكي از قديمي‌ترين شركاي ديپلماتيك ايران در اروپا كه همواره رابطه گرمي با تهران داشت، پيامي بيشتر از اين داشته باشد قاعدتا بايد در مورد نحوه اجراي تعهدات اروپا در حوزه تبادلات مالي و تجاري باشد، تعهداتي كه پيش‌بيني مي‌شود، دست‌كم در ابعاد كوچك به زودي اجراي آنها آغاز شود هر چند كه بعيد است مانند اقدام سوييس در ارسال چند كارتن دارو به تهران چندان در مقابل دوربين‌هاي مطبوعات در بوق و كرنا دميده شود.
هلند: آرامش بعد از توفان
حدود يك سال و نيم از آغاز اختلاف‌هاي ديپلماتيك ميان تهران و آمستردام مي‌گذرد. تابستان سال گذشته بود كه دولت هلند در اقدامي ناگهاني دو ديپلمات ايراني را به اتهام نقش در اقدامات تروريستي عناصر نامطلوب معرفي و از خاك خود اخراج كرد. ايران چند ماه بعد با اخراج دو ديپلمات هلندي از تهران به اين اقدام پاسخ داد و آمستردام در اعتراض به اين اقدام، سفير خود را از تهران فرا خواند. اما شرايط روابط ديپلماتيك دو كشور از پاييز سال 1397 كه به اوج خود رسيد، كم كم در حال تغيير است. مهر ماه پارسال 3 كشور دانمارك، هلند و نروژ ادعا كردند كه يك عمليات تروريستي توسط ايران را در خاك خود خنثي كرده‌اند. ايران چه در مورد اتهام‌هاي وارده به ديپلمات‌هاي خود و چه در رابطه با ادعاي حمله تروريستي وابسته به ايران هر گونه دخالتي را در اين مسائل رد كرده بود. اما براي كشورهاي شمال اروپا دست‌كم يك سال وقت لازم بود تا به واقعيت پنهان پشت اين اتهام‌ها پي ببرند. زماني كه مهر‌ماه امسال نروژ، دانمارك و هلند در كنار چند كشور ديگر رسما اعلام كردند كه به اينستكس مي‌پيوندند، روشن بود كه پرونده اتهام‌هاي امنيتي و ترور به تهران كاملا بسته شده و ماه گذشته زماني كه دانمارك سفير عربستان سعودي را براي توضيح در مورد اجراي عمليات تروريستي در اين كشور احضار كرد، گمانه‌زني‌ها در مورد توطئه برخي كشورهاي خارجي در مورد متهم جلوه دادن ايران در عمليات‌هاي تروريستي پرچم دروغين، افزايش يافت. حال با سفر استف بولك به تهران به نظر مي‌رسد كه دوران سردي روابط تهران و آمستردام كاملا پايان يافته و سوءتفاهم‌هايي كه بر اثر اتهام‌هاي بي‌اساس به تهران و ديپلمات‌هاي ايراني وارد شده بود، برطرف شده است.
حل اختلاف بدون مكانيسم ماشه
سفر بولك و شالنبرگ كمتر از يك ماه بعد از سفر جوزپ بورل به تهران انجام مي‌شود. نماينده عالي سياست خارجي اتحاديه اروپا در سفرش به تهران به طرف ايراني خبر داده بود كه اروپايي‌ها قصدي براي ارجاع پرونده ايران به شوراي امنيت را ندارند. بورل تاكيد كرد كه برگزاري جلسه كميسيون برجام جهت بررسي مكانيسم حل اختلاف فعلا تا زمان نامعلومي به تاخير افتاده است. هر چند در روزهاي اول، اقدام اروپايي‌ها در كليد زدن مكانيسم حل اختلاف، به مرگ برجام و كشيده شدن پرونده ايران به شوراي امنيت و بازگشت تحريم‌هاي بين‌المللي تعبير شد و امريكا با استقبال از اين اقدام، آن را گامي در جهت درست توصيف كرد اما اين 3 كشور و اتحاديه اروپا به سرعت اين تعابير را تكذيب كردند و مدعي شدند كه همچنان بر حفظ برجام پايبند هستند و علاقه‌اي به ارجاع پرونده ايران به شوراي امنيت ندارند. اما همين اقدام اروپا كه به نوشته برخي رسانه‌ها با تهديد و استفاده از اهرم تعرفه‌هاي تجاري از سوي واشنگتن به آنها تحميل شده بود، كافي بود تا جو بي‌اعتمادي نسبت به عملكرد اروپا در برجام ميان سياست‌گذاران در تهران تقويت شود. به نظر مي‌رسد بعد از اقدام اعتمادزداي 3 كشور اروپايي، كشورهاي ديگر عضو اتحاديه اروپا تلاش مي‌كنند تا به ايران اطمينان بدهند كه اروپا همچنان به اجراي تعهدات خود متعهد است و اختلاف‌هاي موجود را بدون استفاده از راهكارهايي كه ممكن است به روابط اروپا و ايران آسيب بزند، ادامه دهند.
احياي اينستكس
ايران از ارديبهشت ماه سال جاري و همزمان با آغاز گام‌هاي تقابلي براي كاهش تعهداتش در چارچوب برجام، اعلام كرده است در صورت اجراي كامل تعهدات كشورهاي اروپايي اين گام‌ها را به عقب برمي‌گرداند. اروپايي‌ها از 22 ماه پيش كه رييس‌جمهور ايالات متحده با امضاي فرمان اجرايي رسما كشورش را از برجام بيرون برد تاكنون از اجراي تعهدات خود جهت رفع تحريم‌ها و عادي‌سازي روابط اقتصادي و تجاري با تهران بازمانده‌اند و به شكل گسترده‌اي با تحريم‌هاي يك‌جانبه امريكا عليه ايران همكاري مي‌كنند. با اين حال 3 كشور اروپايي شريك برجام و اتحاديه اروپا تاكنون در راستا اعلاميه‌هاي سياسي خود چند راهكار براي دور زدن اين تحريم‌ها ارايه داده‌اند كه تاكنون هيچ يك از آنها اجرايي نشده است. از جمله اين راهكارها استفاده از سازوكار مالي تحريم‌ناپذيري اروپايي براي مبادلات مالي و تجاري با ايران است. اين مكانيسم كه بيش از يك سال از راه‌اندازي آن در اروپا و راه‌اندازي سازوكار متناظر آن در ايران مي‌گذرد هنوز حتي يك تراكنش موفق مالي هم انجام نداده است. يكي از دلايل آغاز اقدام‌هاي تقابلي ايران از ارديبهشت ماه سال جاري هم ناتواني اروپايي‌ها در اجراي اين مكانيسم يا راهكار عملي ديگر بود. با اين حال به تازگي اخباري مبني بر آمادگي اروپا براي انجام اولين تراكنش محدود توسط اين مكانيسم به گوش مي‌رسد. هر چند بعد از گذشت نزديك به دو سال از بازگشت تحريم‌هاي يك‌جانبه و نامشروع امريكا، انجام يك معامله كوچك از طريق اينستكس، گام چندان بزرگي محسوب نمي‌شود اما در شرايطي كه اقدامات بزرگ‌تر مانند تلاش‌هاي امانوئل ماكرون براي گفت‌وگوي مستقيم ميان روساي جمهوري ايران و امريكا، يا ايجاد خط اعتباري چند ميليارد دلاري به ازاي برگزاري مذاكرات جديد با شكست مواجه شده‌اند، احياي روابط از طريق گام‌هاي كوچك‌تر منطقي‌تر به نظر برسد.
به دنبال اجراي مكانيسم ماشه هستيم
مايك پمپئو، وزير خارجه امريكا كه كشورش نزديك به دو سال است از برجام خارج شده در مصاحبه‌اي جديد با پايگاه خبري محافظه‌كار واشنگتن فري بيكن، ادعا كرده است كه در طول ماه‌هاي آينده، دستگاه سياست خارجي امريكا «تصميمي بسيار اساسي در مورد تحريم‌هاي ايران» اعلام مي‌كند كه «ميخ آخر» را بر تابوت برجام خواهد كوبيد. به گزارش فارس، پمپئو تصريح كرد كه در ماه‌هاي آتي قرار است به همراه رييس‌جمهور امريكا، تصميم مهمي درباره مطرح كردن درخواست از سازمان ملل براي استناد به «مكانيسم ماشه» براي بازگشت مجموعه‌اي از تحريم‌هاي بين‌المللي عليه ايران كه در نتيجه برجام لغو شده بودند، اتخاذ كنند. پمپئو تصريح كرد، گرچه ترامپ هنوز تصميم نهايي درباره مكانيسم ماشه در سازمان ملل اتخاذ نكرده اما از قبل زمينه را براي اين اقدامات فراهم كرده است. وزير خارجه امريكا ادامه داد:«به عنوان يك موضوع سياسي، ما به وضوح اعلام كرديم كه لغو تحريم‌هاي تسليحاتي عليه ايران غيرقابل پذيرش است. ما مي‌دانيم كه اين ضرب‌الاجل‌ها و بخش‌هاي بند غروب در حال نزديك شدن است. اولين مورد كه مورد بسيار مهمي است در ماه اكتبر از راه مي‌رسد(منقضي شدن تحريم‌هاي تسليحاتي ايران)».