مديريت صحيح سيلاب
و روز مهندس
محمدجواد سميعي
بارش‌هاي مقطعي شديدي كه در طول يك سال اخير در بسياري از استان‌هاي كشور از شمال تا جنوب و از شرق تا غرب، به بروز سيلاب‌هايي منجر شد، حكايت از آن داشت كه نياز است تا اقدامات جدي‌تري براي مواجهه صحيح با سيلاب داشته باشيم. بخشي از نگاه‌ها در اين مسير، عمدتا به اقدامات سازه‌اي نظير احداث سد و بند يا لايروبي و... معطوف بوده، اقداماتي مهندسي كه هر كدام، بنا به مقتضيات و بر پايه مطالعات مناسب، مي‌توانند مفيد و حتي ضروري باشند. اما بخش مهم ديگري از اقدامات لازم در اين عرصه، اقداماتي از جنس اجتماعي و انساني است و اينكه چگونه مي‌شود، جامعه‌اي تاب‌آور در رابطه با سوانح طبيعي و از جمله در بحث سيلاب داشته باشيم.
خوشبختانه به‌رغم خلأ‌هايي كه در رابطه با اقدامات زيربنايي و آموزشي كه عمدتا ديربازده هستند وجود دارد، در كاري ميان بخشي، سه دستگاه همكاري داشته‌اند تا برنامه‌اي چندوجهي براي دانش‌آموزان مقطع متوسطه در بستر كتاب نونگاشت «انسان و محيط زيست» در پايه يازدهم تعريف شود: وزارت آموزش و پرورش- سازمان پژوهش و برنامه‌ريزي آموزشي، وزارت نيرو- شركت مديريت منابع آب ايران و سازمان حفاظت محيط زيست.
مساله محوري در اين طرح آن است كه آمادگي براي مواجهه صحيح با سوانح طبيعي از جمله سيلاب، نيازمند آگاهي و تمرين اقدامات درست، پيش از وقوع بحران است و بر اين اساس در ابتدا توسط مشاور ملي (آبانگاه)، مجموعه‌اي از مطالعات به ويژه تجربيات بين‌المللي و نيز پژوهش‌هاي ملي (از جمله تحقيقات انجام گرفته در گروه مديريت در سوانح طبيعي دانشگاه تهران و نيز گزارش كارگروه آموزش و منابع انساني هيات ويژه گزارش ملي سيلاب به مديريت جناب آقاي دكتر مريد) در طول بهار و تابستان سال 98 دنبال شد تا مشخص شود كه سبك و سياق آموزش‌هاي موثر سيلابي چگونه مي‌تواند باشد.
بر اساس اين مطالعات، برنامه‌ريزي شد تا اولا اين آموزش‌ها در بستر كتاب انسان و محيط زيست، در پايه يازدهم تحصيلي دنبال شود. در اين كتاب، در فصل اول كه بحث‌هاي آبي مطرح مي‌شود، موضوع حريم و بستر رودخانه‌ها مطرح شده و از اين بابت، بستر مناسبي براي مباحث مرتبط با سيلاب به ويژه موضوع محوري «پيشگيري» به نظر رسيد. علاوه بر آن، بحث سيلاب به جز آموزش كلاسي نياز به اقدامات تمريني نيز داشت و در همفكري با سرگروه‌هاي محترم كتاب انسان و محيط زيست از سراسر كشور، برنامه‌ريزي شد تا در پنجم اسفندماه، برنامه‌اي با عنوان «مانور يا تمرين مواجهه صحيح با سيلاب» با راهنمايي دبيران انسان و محيط زيست در مدارس متوسطه دوم برگزار شود.
در اين تمرين، دانش‌آموزان با همراهي دبير خود، متناسب با شرايط مدرسه و همين طور مسير منزل تا مدرسه، اقدام به شناسايي نقاط آسيب‌زا و پرخطر و نيز مكان‌هاي ايمن مي‌پردازند، واكنش‌هاي درست و همين طور اقدامات ناصحيح در شرايط بحران را مرور مي‌كنند، تجهيزات ايمني نظير جعبه كمك‌هاي اوليه را كنترل مي‌كنند، نحوه واكنش صحيح به هنگام هشدار وقوع سيلاب را تمرين مي‌كنند، به افراد آسيب‌ديده نمادين، در دور شدن از صحنه خطر كمك مي‌كنند و با همكاري يكديگر برنامه اقدام در شرايط اضطراري (EOP) ويژه مدرسه خود را مي‌نويسند. برنامه‌اي كه در دفتر مدرسه، قرار مي‌گيرد تا راهنماي واكنش مناسب در صورت بروز شرايط بحراني ناشي از سوانحي نظير سيل باشد. با اين توصيف مشخص مي‌شود كه «تمرين مواجهه صحيح با سيلاب» هرچند در نام، ممكن است مانور زلزله را به ياد بياورد، اما در عمل تفاوت‌هاي جدي با آن دارد.
اين يك واقعيت است كه چه بسا اغلب مدارس به هنگام سيلاب‌هايي كه پيش از آن هشدار بحران داده شده باشد، بسته است اما بستر آموزش و پرورش، مستعدترين ظرفيت براي گسترش آگاهي در ميان نوجوانان و جامعه است تا بدانيم در موقعيت‌هاي مختلف، چطور مي‌توانيم با اقداماتي ساده از تلفات و خسارت‌هاي جاني و مالي ناشي از سيلاب بكاهيم.
لازم به ذكر نيست كه حتي اگر شهر و منطقه محل سكونت يا مدرسه‌اي، سابقه سيلاب مخرب نداشته باشد، باز به اين معنا نيست كه ضرورتي نسبت به پيشبرد اين آموزش‌ها ندارد؛ چه بسا سيلابي با دوره بازگشت طولاني در آينده‌اي نه‌چندان دور، منطقه را تهديد كند و يا محتمل‌تر اينكه افراد در جريان سفرهايي مثل سفر نوروزي در منطقه‌اي ديگر، گرفتار مخاطره سيلاب شوند. امري كه در نوروز 98 در شيراز براي تعدادي از هموطنان‌مان به وقوع پيوست.
اجراي تمرين مواجهه صحيح با سيلاب در روز پنجم اسفند كه با گراميداشت خواجه نصيرالدين طوسي با نام روز مهندس نامگذاري شده، يادآور اين امر است كه به موازات و حتي شايد مقدم بر اقدامات سازه‌اي و مهندسي، نيازمند جامعه‌اي آگاه و آماده براي واكنش صحيح در صورت بروز سيلاب هستيم. علاوه بر آنكه پايان اسفند و آغاز بهار يكي از بازه‌هاي محتمل‌تر براي وقوع بارش‌هاي تند مقطعي و ايجاد سيلاب‌هاي بهاره است و فرصتي مناسب است براي آنكه ساعاتي را صرف افزايش تاب‌آوري جامعه با پرچمداري فرهنگيان و نوجوانان كنيم. تمريني كه با اخذ بازخوردهاي اجراي سال نخست آن براي سال‌هاي بعد پخته‌تر مي‌شود.
پ.ن: بر اساس هماهنگي‌هاي به عمل آمده، استان‌هايي كه در آنها مدارس به دليل تهديدات ناشي از شيوع احتمالي ويروس كرونا تعطيل باشند يا ملاحظات ويژه‌اي از سوي آموزش و پرورش اعلام شده باشد، اين برنامه در اولين فرصت ممكن بعد از رفع تهديد، عملياتي مي‌شود.
و اين پايان راه نيست.