شكست سياست‌هاي سيستم چندجانبه و يكجانبه بين‌المللي مقابله با كرونا
لزوم تنظيم ساختارهاي جديد بين‌المللي
علي حاجي‌محمدي
حدودا سه ماه پيش دولت چين رسما براي اولين‌بار، ويروس كرونا را به سازمان بهداشت جهاني گزارش كرد. بعد از شيوع آن به كشورهاي ديگر عملا همكاري‌هاي بين‌المللي يا از بين رفت يا همبستگي جهاني معناداري شكل نگرفت. عموما كشورها به جاي همكاري براي شكست يك تهديد و نگراني مشترك جهاني، مرتبا اقدامات يكجانبه براي پيشگيري و مقابله با اين ويروس خطرناك را در پيش گرفتند و با اقدامات سياسي، انتقام‌گيري يا بهره‌برداري از اين فضا عليه ديگري يا مقصر جلوه دادن ديگر به مبارزه با كرونا پرداختند همه اين اقدامات، تمامي تلاش‌هاي جمعي جهاني را دچار چالش كرده و مقابله با اين بيماري را با مشكل مواجه ساخته است.
در اين نوشتار به برخي تلاش‌هاي اخير بين‌المللي اشاره مي‌كنم كه بيانگر عدم آمادگي جهان براي مقابله با بزرگ‌ترين تهديد بهداشت عمومي جهاني از منظر بين‌المللي است. نشست كشورهاي جي‌هفت و اجلاس جي20، دو اجلاس مهمي بودند كه مي‌توانستند نقش مهمي در پيگيري از اين بحران سلامت جهاني ايفا كنند.
بعد از شيوع ويروس كرونا، كشورهاي جهان اميدوار بودند كه نشست كشورهاي جي7 داراي برنامه‌هاي اميدوار‌كننده براي مقابله با ويروس كرونا و هماهنگي اقتصادي بين‌المللي باشد. بر همين اساس در روز سه‌شنبه 5 فروردين‌ماه 98، وزيران دارايي و سران بانك مركزي مهم‌ترين دموكراسي‌هاي پيشرفته جهان بعد از جلسه، بيانيه مشتركي صادر كردند و متعهد شدند «هر كاري را كه لازم است براي بازگشت اطمينان و اعتماد و رشد اقتصادي و محافظت از مشاغل، تجارت و تاب‌آوري سيستم مالي انجام دهند.» آنها قول داده‌اند ضمن اجراي اقدامات بهداشت عمومي براي متوقف كردن انتقال كروناويروس و تضمين بازارهاي مالي، از همه ابزارهاي مالي و پولي براي اطمينان از نقدينگي و حفظ تقاضاي جهاني استفاده كنند و از بانك جهاني و صندوق بين‌المللي پول در اين زمينه حمايت كنند.
اما وقتي وزراي خارجه گروه7 از طريق ويدئوكنفرانس براي گفت‌وگو در مورد ابعاد سياسي و امنيتي گسترده‌تر اين بيماري با هم گفت‌وگو كردند امريكا، همه همبستگي موقتي وزيران دارايي را به سرعت از بين برد. ترامپ بعد از جلسه سران، اعلام كرد كه اين ويروس، ويروس چيني بوده و چين را به خاطر گسترش آن به باد انتقاد گرفت.
بقيه كشورها، موضع ايالات متحده را محكوم و برخورد غيرضروري آن با پكن را چالش ديگري براي واكنش بين‌المللي به ويروس كرونا دانستند. در نتيجه در پايان اجلاس، تلاش‌ها براي انتشار بيانيه مشترك به پايان نرسيد و هر يك از كشورها اعلاميه خود را درباره اجلاس وزراي خارجه صادر كردند. مايك پمپئو نيز موضع امريكا را توجيه و بيان كرد كه چين درگير فعاليت‌هاي تبليغي عمدي در زمينه كرونا است. روز پنجشنبه 7 فروردين ماه نوبت به برگزاري كشورهاي عضو جي20 رسيد كه در مورد شرايط اضطراري تا قبل از جلسه، سكوت كرده بودند. آنها در يك كنفرانس ويدئويي، كنفرانس سران كشورها و دولت‌ها را با سازماندهي عربستان سعودي برگزار كردند. قبل از جلسه، برخي تحليلگران معتقد بودند كه ترامپ بايد از قدرت جهاني امريكا در جي20 استفاده كرده و اين جلسه را بايد قبل از شيوع اين ويروس خطرناك، زودتر تشكيل مي‌داد زيرا روساي‌جمهور گذشته امريكا؛ بوش و اوباما در هنگام بحران‌هاي جهاني از اين فرصت براي هماهنگي اقتصادي جهاني و تصميم‌گيري‌ها براي نجات جهان، از آن استفاده بهينه كرده بودند.
گزارش‌هاي راهبردي چنين جلسه مجازي را براي رهبري جهاني امريكا و همبستگي بين‌المللي، چارچوب‌بندي كرده بودند اما امريكا به سختي توانست چنين جلسه‌اي را مديريت كند. مطالعه دقيق بيانيه مشترك اين جلسه نشان از يك بيانيه گسترده و مبهم دارد. در اين بيانيه، اعضاي گروه 20 متعهد شدند كه هر كاري را كه لازم است انجام دهند تا آسيب‌هاي اجتماعي و اقتصادي ناشي از كرونا، به حداقل برسد. آنها در مورد لزوم همكاري چندجانبه در مقابله با همه‌گيري بي‌سابقه اين بيماري، با اطمينان صحبت كردند.
دولت‌هاي شركت‌كننده در اين جلسه، تمايل خود را براي تقويت وظايف و توانايي‌هاي سازمان جهاني بهداشت، ارزيابي شكاف‌ها در آمادگي و واكنش جهاني براي همه‌گيري جهاني، تسريع در تحقيقات و توسعه در مورد واكسن‌ها و توليد تجهيزات ضروري پزشكي و «تقويت شبكه‌هاي ايمني جهاني» اعلام كردند. گذشته از اين كليات، اين سند فاقد تعهدات خاص بود. رهبران به درخواست صندوق بين‌المللي پول مبني بر افزايش كمك‌ها به صندوق و موافقت با تعليق بازپرداخت بدهي‌هاي ملل فقير و آسيب‌پذير درگير با اين بيماري همه‌گير، توجهي نكرده و به وظايف انساني، اخلاقي و جهاني خود عمل نكردند.
همچنين، اصطكاك‌هاي چين و امريكا در اين جلسه مجازي مشهود بود زيرا رييس‌جمهور چين در حين سخنراني خود، سياست‌هاي اقتصادي و حمايت‌گرايي امريكا را مورد انتقاد قرار داد و آن را مانع اصلي رشد اقتصادي بيان كرد.
با توجه به اينكه G20 به‌طور جمعي هشتاد درصد توليد ناخالص داخلي جهاني را در اختيار دارد، پاسخ بي‌هدف و غير سازنده آنها نسبت به همه‌گيري اين بيماري، پيامدهاي منفي براي بقيه كشورهاي عضو سازمان دارد. اين امر به ويژه در مورد كشورهاي فقير، درگير جنگ و شكننده بيشتر صادق است.
بر همين اساس، آنتونيو گوترش دبيركل سازمان ملل متحد، درخواست دو ميليارد دلاري از كشورهاي عضو جهت حمايت از يك برنامه هماهنگ جهاني پاسخ بشردوستانه براي مبارزه با كوويد-19را داد. هدف اين طرح، رفع نياز فوري كشورهاي آسيب‌پذير براي مقابله با كروناست.
يكي از ايرادات مهم اين طرح، مقدار اندك مبلغ درخواستي براي پوشش همه كشورهاي درگير جنگ، فقر، توسعه‌نيافته و آوارگان و مهاجرين است. همچنين اين خطر وجود دارد كه كشورهاي عضو سازمان ملل متحد براي تحقق اهداف 2 ميليارد دلاري سازمان ملل متحد، هزينه‌هاي جاري بشردوستانه خود را تغيير دهند. براي اينكه برنامه تاثير قابل توجهي داشته باشد، بايد از منابع اضافي كمك‌هاي خارجي استفاده كند. در اوايل ماه جاري، بانك جهاني 12 ميليارد دلار وام اعطايي، كمك‌هاي بلاعوض و كمك‌هاي فني به كشورهاي در حال توسعه كه در معرض كرونا قرار دارند تعهد كرد. اكنون زمان آن فرا رسيده است كه كشورهاي ثروتمند از جمله امريكا تصميم بگيرند كه از تعهدات وامي بانك جهاني و صندوق بين‌المللي پول به كشورهاي نيازمند، حمايت كرده و با هر گونه محدوديت يا كارشكني در اين زمينه مبارزه نمايند. همچنين حمايت‌هاي مالي خود را به اين اقدامات علمي سازند.
ذكر اين نكته مهم است زماني كه دنيا درگير مقابله با اين ويروس كشنده است نبايد از نقش چين و امريكا كه همديگر را متهم مي‌كنند غافل شد. فارغ از اينكه منشأ ويروس، چين، امريكا يا هر كشور ديگري است- قطعا در آينده به‌طور دقيق مشخص خواهد شد- نبايد از رفتار هر دو قدرت جهاني در قبال اين بحران به راحتي گذشت و ادعاهاي گمراه‌كننده هر دو را به راحتي باور كرد. نه چين و نه امريكا، مدل مناسبي براي مديريت جهاني اين مساله نيستند. البته طرح اين مساله به معناي ناديده گرفتن كمك‌هاي چين به همه كشورها به ويژه كشورمان نيست بلكه عدم توجه دقيق به نقش چين در اين مساله است.
عدم ارايه اطلاعات و اشتراك‌گذاري به موقع آن از سوي چين براي جهان از شيوع اين بيماري، سركوب اوليه كشف آن و مجازات برخي پزشكان و متهم كردن آنها به خاطر اظهارنظرهاي دروغين، موجب هدر رفت زمان زيادي شد. در صورت شفافيت و اطلاع‌رساني دقيق چين، كشورها مي‌توانستند ضمن افزايش ظرفيت پزشكي و تجهيزات درماني، شهروندان را آماده استفاده از اقدامات اساسي براي مهار و گسترش اين ويروس كشنده كنند. به دليل ارتباط گسترده اقتصاد جهاني با بازارهاي چين و رفتار غير شفاف دولت آن، توانايي جهان در پاسخ به ويروس كشنده را به خطر انداخت.
همانطور كه در بالا ذكر شد امريكا در راستاي اقدامات قبلي خود، در نشست‌هاي چندجانبه بار ديگر، چندجانبه‌گرايي را بيش از گذشته اما اين‌بار در زمينه بهداشت جهاني، تضعيف كرد. همچنين علي‌رغم درخواست‌ها و فشارهاي سازمان‌ها و نهادهاي بين‌المللي و دولت‌ها براي لغو يا كاهش تحريم‌هاي اقتصادي ايران به منظور كمك به مقابله با ويروس كرونا، فشار حداكثري خود را ادامه و حاضر به كاهش تحريم‌ها نشد كه يك اقدام ضدبشردوستانه، غيرقانوني و غير مشروع و برخلاف تعهدات و قوانين حقوق بين‌المللي است. همچنين از همه ابزارهاي سياسي و رسانه‌اي براي مداخله در امور ايران و انتقام سياسي از ايران و حتي چين بهره گرفته است. اين اقدامات از سوي امريكا در حالي انجام مي‌شود كه خود الان تبديل به يكي از كانون‌هاي بحران شيوع كرونا در جهان تبديل شده است.
تهديد خبرنگاران در چين يا تحقير خبرنگاران در امريكا از سوي رييس‌جمهور خودخواه امريكا و به سخره گرفتن شيوع اين بيماري از سوي وي، متهم كردن همديگر، ظرفيت‌هاي جهاني و چندجانبه مقابله با اين ويروس را با چالش جدي مواجه ساخته است. اقدامات چين و امريكا، بيانگر اقدامات يك رهبر جهاني نيست.
از سوي ديگر، با بالا رفتن تلفات كرونا در ايتاليا، خشم عمومي مردم اين كشور از اتحاديه اروپا - به عنوان نماد چندجانبه‌گرايي - به خاطر بي‌اعتنايي اين اتحاديه به وضع فاجعه‌بار كرونا در ايتاليا شدت يافته و حركت سوزاندن پرچم اتحاديه اروپا ميان كاربران ايتاليايي شبكه‌هاي اجتماعي راه افتاده است. همچنين راهكار سازمان ملل متحد براي مقابله با كرونا در مناطق جنگي و لزوم برقراري آتش‌بس براي ايجاد كريدورهاي بشردوستانه در دنيا با شكست مواجه شده است.
اين بحران، شكاف‌هاي زيادي براي سازمان‌هاي منطقه‌اي و دولت‌ها براي مقابله با بحران‌هاي همه‌گير جهاني نشان داد. اولا نشان داد كه دفاع بيولوژيك يك مولفه اساسي امنيت ملي است و دولت‌ها بايد از همين الان تلاش كنند ضمن ارزيابي مجدد ضروريات اساسي پزشكي، با استفاده از فناوري‌هاي روز دنيا و يافتن روش‌هاي جديد، بيماري را قبل از شيوع آن رديابي كنند. سيستم‌هاي اقتصادي - سياسي شفاف و پويا نيز براي پيروزي در مبارزه با ويروس همه‌گير، امري مهم و ضروري است. سازمان‌هاي بين‌المللي به جاي اينكه در بحران‌هاي جهاني شبيه اين، نقش موثري داشته باشند اسير رقابت‌هاي سياسي يا انحصاري كشورهاي خاصي قرار مي‌گيرند و ابتكار عمل و نقش واقعي آنها دچار چالش مي‌شود. كوويد-19 در عين حال كه خود يك چالش جدي جهاني است اما خيلي از چالش‌هاي جهاني را نيز نشان داد. بالاخره دير يا زود، راه‌حلي براي عبور از اين بحران پيدا خواهد شد اما هزينه‌هاي انساني و اقتصادي آن به اين زودي بر طرف نخواهد شد. الان زمان آن رسيده است كه دنيا پاسخي موثر به اين تهديد چند منظوره نشان دهد و با بازانديشي درباره نقش ساختارهاي گذشته، چارچوب‌هاي بين‌المللي ديگر مبتني بر همكاري، هماهنگي و همبستگي جهاني معنادار با استفاده از همه دانش، قدرت، ثروت و روابط براي آمادگي و واكنش به شرايط اضطراري براي ارتقاي امنيت سلامت در سطح ملي و جهاني را تنظيم و برقرار سازد.
كارشناس و تحليلگر مسائل بين‌المللي